ज्ञानेश्वरी / अध्याय
तेरावा / संत
ज्ञानेश्वर
ओवी २१७ ते ३३८ (अहिंसा)
पैं गा अदंभपण, म्हणितलें तें हें जाण,
आतां आईक खूण, अहिंसेची ॥ २१७ ॥
तरी अहिंसा बहुतीं परीं, बोलिली असे अवधारीं,
आपुलालिया मतांतरीं, निरूपिली ॥ २१८ ॥
परी ते ऐसी देखा, जैशा खांडूनियां शाखा,
मग तयाचिया बुडुखा, कूंप कीजे ॥ २१९ ॥
बुडुखा=बुंधा
कां बाहु तोडोनि पचविजे, मग भूकेची पीडा राखिजे,
नाना देऊळ मोडोनि कीजे, पौळी देवा ॥ २२० ॥
पौळी=कोट ,भिंत
तैसी हिंसाचि करूनि अहिंसा, निफजविजे हा ऐसा,
पैं पूर्वमीमांसा, निर्णो केला ॥ २२१ ॥
जे अवृष्टीचेनि उपद्रवें, गादलें विश्व आघवें,
म्हणौनि पर्जन्येष्टी करावे, नाना याग ॥ २२२ ॥
गादलें=त्रासले पीडित
झाले
तंव तिये इष्टीचिया बुडीं, पशुहिंसा रोकडी,
मग अहिंसेची थडी, कैंची दिसे ? ॥ २२३ ॥
इष्टी=इष्ट,योग्य, मनासारखे
पेरिजे नुसधी हिंसा, तेथ उगवैल काय अहिंसा ?,
परी नवल बापा धिंवसा, या याज्ञिकांचा ॥ २२४ ॥
धिंवसा=इच्छा ,धाडस
आणि आयुर्वेदु आघवा, तो याच मोहोरा पांडवा,
जे जीवाकारणें करावा, जीवघातु ॥ २२५ ॥
नाना रोगें आहाळलीं, लोळतीं भूतें देखिलीं,
ते हिंसा निवारावया केली, चिकित्सा कां ॥ २२६ ॥
आहाळलीं=पोळली कष्टी झाली
तंव ते चिकित्से पहिलें, एकाचे कंद खणविले,
एका उपडविलें, समूळीं सपत्रीं ॥ २२७ ॥
एकें आड मोडविली, अजंगमाची खाल काढविली,
एकें गर्भिणी उकडविली, पुटामाजीं ॥ २२८ ॥
आड=अर्धे तोडली अजंगमाची=वृक्ष गर्भिणी=कळ्या
अजातशत्रु तरुवरां, सर्वांगीं देवविल्या शिरा,
ऐसे जीव घेऊनि धनुर्धरा, कोरडे केले ॥ २२९ ॥
आणि जंगमाही हात, लाऊनि काढिलें पित्त,
मग राखिले शिणत, आणिक जीव ॥ २३० ॥
जंगम=जीवीत प्राणी
अहो वसतीं धवळारें, मोडूनि केलीं देव्हारें,
नागवूनि वेव्हारें, गवांदी घातली ॥ २३१ ॥
धवळारें=घरे गवांदी=गाव जेवण
मस्तक पांघुरविलें, तंव तळवटीं उघडें पडलें,
घर मोडोनि केले, मांडव पुढें ॥ २३२ ॥
नाना पांघुरणें, जाळूनि जैसें तापणें,
जालें आंगधुणें, कुंजराचें ॥ २३३ ॥
कुंजराचें=हत्ती
नातरी बैल विकूनि गोठा, पुंसा लावोनि बांधिजे गांठा,
इया करणी कीं चेष्टा ?, काइ हसों ॥ २३४ ॥
पुंसा=पोपट गांठा=पिंजरा
एकीं धर्माचिया वाहणी, गाळूं आदरिलें पाणी,
तंव गाळितया आहाळणीं, जीव मेले ॥ २३५॥
आदरिलें=सुरु करणे आहाळणीं,=पीडेने
एक न पचवितीचि कण, इये हिंसेचे भेण,
तेथ कदर्थले प्राण, तेचि हिंसा ॥ २३६ ॥
पचवितीचि=शिजवते कदर्थले=कासावीस
एवं हिंसाचि अहिंसा, कर्मकांडीं हा ऐसा,
सिद्धांतु सुमनसा, वोळखें तूं ॥ २३७ ॥
पहिलें अहिंसेचें नांव, आम्हीं केलें जंव,
तंव स्फूर्ति बांधली हांव, इये मती ॥ २३८ ॥
तरि कैसेनि इयेतें गाळावें, म्हणौनि पडिलें बोलावें,
तेवींचि तुवांही जाणावें, ऐसा भावो ॥ २३९ ॥
बहुतकरूनि किरीटी, हाचि विषो इये गोठी,
एऱ्हवी कां आडवाटीं, धाविजैल गा ? ॥ २४० ॥
आणि स्वमताचिया निर्धारा-, लागोनियां धनुर्धरा,
प्राप्तां मतांतरां, निर्वेचु कीजे ॥ २४१ ॥
ऐसी हे अवधारीं, निरूपिती परी,
आतां ययावरी, मुख्य जें गा ॥ २४२ ॥
तें स्वमत बोलिजैल, अहिंसे रूप किजैल,
जेणें उठलिया आंतुल, ज्ञान दिसे ॥ २४३ ॥
परिइ तें अधिष्ठिलेनि आंगें, जाणिजे आचरतेनि बगें,
जैसी कसवटी सांगे, वानियातें ॥ २४४ ॥
बगें=रिती ,पद्धत .कसवटी =सोनाराचा दगड
वानियातें=कस
तैसें ज्ञानामनाचिये भेटी, सरिसेंचि अहिंसेचें बिंब उठी,
तेंचि ऐसें किरीटी, परिस आतां ॥ २४४ ॥
तरी तरंगु नोलांडितु, लहरी पायें न फोडितु,
सांचलु न मोडितु, पाणियाचा ॥ २४६ ॥
वेगें आणि लेसा, दिठी घालूनि आंविसा,
जळीं बकु जैसा, पाउल सुये ॥ २४७ ॥
लेसा=जपून आंविसा=आमिष
कां कमळावरी भ्रमर, पाय ठेविती हळुवार,
कुचुंबैल केसर, इया शंका ॥ २४८ ॥
कुचुंबैल=चुरगळेल
तैसे परमाणु पां गुंतले, जाणूनि जीव सानुले,
कारुण्यामाजीं पाउलें, लपवूनि चाले ॥ २४९ ॥
ते वाट कृपेची करितु, ते दिशाचि स्नेह भरितु,
जीवातळीं आंथरितु, आपुला जीवु ॥ २५० ॥
ऐसिया जतना, चालणें जया अर्जुना,
हें अनिर्वाच्य परिमाणा, पुरिजेना ॥ २५१ ॥
परिमाणा=मोजमाप
पैं मोहाचेनि सांगडें, लासी पिलीं धरी तोंडें,
तेथ दांतांचे आगरडे, लागती जैसे ॥ २५२ ॥
सांगडें=सवे आगरडे=टोक
कां स्नेहाळु माये, तान्हयाची वास पाहे,
तिये दिठी आहे, हळुवार जें ॥ २५३ ॥
वास=वाट बाजू
नाना कमळदळें, डोलविजती ढाळें,
तो जेणें पाडें बुबुळें, वारा घेपे ॥ २५४ ॥
ढाळें=हळूहळू
तैसेनि मार्दवें पाय, भूमीवरी न्यसीतु जाय,
लागती तेथ होय, जीवां सुख ॥ २५५ ॥
न्यसीतु=रोवणे ठेवणे
ऐसिया लघिमा चालतां, कृमि कीटक पंडुसुता,
देखे तरी माघौता, हळूचि निघे ॥ २५६ ॥
म्हणे पावो धडफडील, तरी स्वामीची निद्रा मोडैल,
रचलेपणा पडैल, झोती हन ॥ २५७ ॥
इया काकुळती, वाहणी घे माघौती,
कोणेही व्यक्ती, न वचे वरी ॥ २५८ ॥
वाहणी=मार्ग
जीवाचेनि नांवें, तृणातेंही नोलांडवे,
मग न लेखितां जावें, हे कें गोठी ?॥ २५९ ॥
लेखितां=लक्ष देणे
मुंगिये मेरु नोलांडवे, मशका सिंधु न तरवे,
तैसा भेटलियां न करवे, अतिक्रमु ॥ २६० ॥
ऐसी जयाची चाली, कृपाफळी फळा आली,
देखसी जियाली, दया वाचे ॥ २६१ ॥
वाचे=वाचेने
स्वयें श्वसणेंचि सुकुमार, मुख मोहाचें माहेर,
माधुर्या जाहले अंकुर, दशन तैसे ॥ २६२ ॥
पुढां स्नेह पाझरे, माघां चालती अक्षरें,
शब्द पाठीं अवतरे, कृपा आधीं ॥ २६३ ॥
तंव बोलणेंचि नाहीं, बोलों म्हणे जरी कांहीं,
तरी बोल कोणाही, खुपेल कां ॥ २६४ ॥
बोलतां अधिकुही निघे, तरी कोण्हाही वर्मीं न लगे,
आणि कोण्हासि न रिघे, शंका मनीं ॥ २६५ ॥
मांडिली गोठी हन मोडैल, वासिपैल कोणी उडैल,
आइकोनिचि वोवांडिल, कोण्ही जरी ॥ २६६ ॥
वासिपैल=दचकून घाबरून वोवांडिल,=उपेक्षा करणे ओलांडणे
तरी दुवाळी कोणा नोहावी, भुंवई कवणाची नुचलावी,
ऐसा भावो जीवीं, म्हणौनि उगा ॥ २६७ ॥
दुवाळी=त्रास पिडा
उपेक्षा
मग प्रार्थिला विपायें, जरी लोभें बोलों जाये,
तरी परिसतया होये, मायबापु ॥ २६८ ॥
कां नादब्रह्मचि मुसे आलें, कीं गंगापय असललें,
पतिव्रते आलें, वार्धक्य जैसे ॥ २६९ ॥
मुसेआले =आकार आले असललें,=संथ झाले
तैसें साच आणि मवाळ, मितले आणि रसाळ,
शब्द जैसे कल्लोळ, अमृताचे ॥ २७० ॥
मितले=मोजून मापून लहान
विरोधु वादुबळु, प्राणितापढाळु,
उपहासु छळु, वर्मस्पर्शु ॥ २७१ ॥
विरोधु= अडवणूक वादु=लांबण बळु,= प्राणास भिडणे
प्राणितापढाळु =अघळपघळ उपहासु उपहास छळु, =कपटपूर्ण वर्मस्पर्शु = मर्मभेद
आटु वेगु विंदाणु, आशा शंका प्रतारणु,
हे संन्यासिले अवगुणु, जया वाचा ॥ २७२ ॥
आटु =हट्टी घमेंडी वेगु= जोर विंदाणु= कारस्थानी
आशा= आशाळभुत शंका = भितीजनक प्रतारणु,= फसवणूक
आणि तयाचि परी किरीटी, थाउ जयाचिये दिठी,
सांडिलिया भ्रुकुटी, मोकळिया ॥ २७३ ॥
थाउ=ठाव, स्थिती
कां जे भूतीं वस्तु आहे, तियें रुपों शके विपायें,
म्हणौनि वासु न पाहे, बहुतकरूनी ॥ २७४ ॥
ऐसाही कोणे एके वेळे, भीतरले कृपेचेनि बळें,
उघडोनियां डोळे, दृष्टी घाली ॥ २७५ ॥
तरी चंद्रबिंबौनि धारा, निघतां नव्हती गोचरा,
परि एकसरें चकोरां, निघती दोंदें ॥ २७६ ॥
गोचरा=दिसणे
तैसें प्राणियांसि होये, जरी तो कहींवासु पाहे,
तया अवलोकनाची सोये, कूर्मींही नेणे ॥ २७७ ॥
किंबहुना ऐसी, दिठी जयाची भूतांसी,
करही देखसी, तैसेचि ते ॥ २७८ ॥
तरी होऊनियां कृतार्थ, राहिले सिद्धांचे मनोरथ,
तैसे जयाचे हात, निर्व्यापार ॥ २७९ ॥
अक्षमें आणि संन्यासिलें, कीं निरिंधन आणि विझालें,
मुकेनि घेतलें, मौन जैसें ॥ २८० ॥
अक्षमें=असमर्थ निरिंधन=इंधनावाचून
तयापरी कांहीं, जयां करां करणें नाहीं,
जे अकर्तयाच्या ठायीं, बैसों येती ॥ २८१ ॥
आसुडैल वारा, नख लागेल अंबरा,
इया बुद्धी करां, चळों नेदी ॥ २८२ ॥
तेथ आंगावरिलीं उडवावीं, कां डोळां रिगतें झाडावीं,
पशुपक्ष्यां दावावीं, त्रासमुद्रा ॥ २८३ ॥
इया केउतिया गोठी, नावडे दंडु काठी,
मग शस्त्राचें किरीटी, बोलणें कें ? ॥ २८४ ॥
लीलाकमळें खेळणें, कांपुष्पमाळा झेलणें,
न करी म्हणे गोफणें, ऐसें होईल ॥ २८५ ॥
हालवतील रोमावळी, यालागीं आंग न कुरवाळी,
नखांची गुंडाळी, बोटांवरी ॥ २८६ ॥
तंव करणेयाचाचि अभावो, परी ऐसाही पडे प्रस्तावो,
तरी हातां हाचि सरावो, जे जोडिजती ॥ २८७ ॥
प्रस्तावो=वेळ प्रसंग
कां नाभिकारा उचलिजे, हातु पडिलियां देइजे,
नातरी आर्तातें स्पर्शिजे, अळुमाळु ॥ २८८ ॥
नाभिकारा=अभय देणे अळुमाळु=किंचित हलके
हेंही उपरोधें करणें, तरी आर्तभय हरणें,
नेणती चंद्रकिरणें, जिव्हाळा तो ॥ २८९ ॥
उपरोधें=बळेच
पावोनि तो स्पर्शु, मलयानिळु खरपुसु,
तेणें मानें पशु, कुरवाळणें ॥ २९० ॥
खरपुसु=सुंदर सुगंधी ?
जे सदा रिते मोकळे, जैशी चंदनांगें निसळें,
न फळतांही निर्फळें, होतीचिना ॥ २९१ ॥
निसळें=शुद्ध (पाभे सितळे)
आतां असो हें वाग्जाळ, जाणें तें करतळ,
सज्जनांचे शीळ, स्वभाव जैसे ॥ २९२ ॥
आतां मन तयाचें, सांगों म्हणों जरी साचें,
तरी सांगितले कोणाचे, विलास हे ? ॥ २९३ ॥
काइ शाखा नव्हे तरु ?, जळेंवीण असे सागरु ?,
तेज आणि तेजाकारु, आन काई ? ॥ २९४ ॥
अवयव आणि शरीर, हे वेगळाले कीर ?,
कीं रसु आणि नीर, सिनानीं आथी ? ॥ २९५ ॥
म्हणौनि हे जे सर्व, सांगितले बाह्य भाव,
ते मनचि गा सावयव, ऐसें जाणें ॥ २९६ ॥
जें बीज भुईं खोंविलें, तेंचि वरी रुख जाहलें,
तैसें इंद्रियाद्वारीं फांकलें, अंतरचि कीं ॥ २९७ ॥
पैं मानसींचि जरी, अहिंसेची अवसरी,
तरी कैंची बाहेरी, वोसंडेल ? ॥ २९८ ॥
आवडे ते वृत्ती किरीटी, आधीं मनौनीचि उठी,
मग ते वाचे दिठी, करांसि ये ॥ २९९ ॥
आवडे ते=कुठली ही
वांचूनि मनींचि नाहीं, तें वाचेसि उमटेल काई ?,
बींवीण भुईं, अंकुर असे ? ॥ ३०० ॥
म्हणौनि मनपण जैं मोडे, तैं इंद्रिय आधींचि उबडें,
सूत्रधारेंवीण साइखडें, वावो जैसें ॥ ३०१ ॥
उबडें,=पालथे होणे नष्ट होती
उगमींचि वाळूनि जाये, तें वोघीं कैचें वाहे,
जीवु गेलिया आहे, चेष्टा देहीं ? ॥ ३०२ ॥
तैसें मन हें पांडवा, मूळ या इंद्रियभावा,
हेंचि राहटे आघवां, द्वारीं इहीं ॥ ३०३ ॥
परी जिये वेळीं जैसें, जें होऊनि आंतु असे,
बाहेरी ये तैसें, व्यापाररूपें ॥ ३०४ ॥
यालागी साचोकारें, मनीं अहिंसा थांवे थोरें,
पिकली द्रुती आदरें, बोभात निघे ॥ ३०५ ॥
थांवे=बळावे द्रुती=सुगंधी बोभात=आवाज करत गर्जत
म्हणौनि इंद्रियें तेचि संपदा, वेचितां हीं उदावादा,
अहिंसेचा धंदा, करितें आहाती ॥ ३०६ ॥
उदावादा=प्रकट करणे (भांडवल)
समुद्रीं दाटे भरितें, तैं समुद्रचि भरी तरियांते,
तैसें स्वसंपत्ती चित्तें, इंद्रियां केलें ॥ ३०७ ॥
तरियांते=खाडी
हें बहु असो पंडितु, धरुनि बाळकाचा हातु,
वोळी लिही व्यक्तु, आपणचि ॥ ३०८ ॥
तैसें दयाळुत्व आपुलें, मनें हातापायां आणिलें,
मग तेथ उपजविलें, अहिंसेतें ॥ ३०९ ॥
याकारणें किरीटी, इंद्रियांचिया गोठी,
मनाचिये राहाटी, रूप केलें ॥ ३१० ॥
ऐसा मनें देहें वाचा, सर्व संन्यासु दंडाचा,
जाहला ठायीं जयाचा, देखशील ॥ ३११ ॥
तो जाण वेल्हाळ, ज्ञानाचें वेळाउळ,
हें असो निखळ, ज्ञानचि तो ॥ ३१२ ॥
वेल्हाळ=सुंदर वेळाउळ=मंदिर
जे अहिंसा कानें ऐकिजे, ग्रंथाधारें निरूपिजे,
ते पाहावी हें उपजे, तैं तोचि पाहावा ॥ ३१३ ॥
ऐसें म्हणितलें देवें, तें बोलें एकें सांगावें,
परी फांकला हें उपसाहावें, तुम्हीं मज ॥ ३१४ ॥
फांकला=विस्तार
म्हणाल हिरवें चारीं गुरूं, विसरे मागील मोहर धरूं,
कां वारेलगें पांखिरूं, गगनीं भरे ॥ ३१५ ॥
मोहर=मार्ग
तैसिया प्रेमाचिया स्फूर्ती, फावलिया रसवृत्तीं,
वाहविला मती, आकळेना ॥ ३१६ ॥
तरि तैसें नोहे अवधारा, कारण असें विस्तारा,
एऱ्हवीं पद तरी अक्षरां, तिहींचेंचि ॥ ३१७ ॥
अहिंसा म्हणतां थोडी, परिइ ते तैंचि होय उघडी,
जैं लोटिजती कोडी, मतांचिया ॥ ३१८ ॥
लोटिजती=बाजूस सारून कोडी,=कोटी खूप
एऱ्हवीं प्राप्तें मतांतरें, थातंबूनि आंगभरें,
बोलिजैल ते न सरे, तुम्हांपाशीं ॥ ३१९ ॥
थातंबूनि=थोपवून आंगभरें,=अंगीच्या जोराने
रत्नपारखियांच्या गांवीं, जाईल गंडकी तरी सोडावी,
काश्मीरीं न करावी, मिडगण जेवीं ॥ ३२० ॥
गंडकी=कसवटीचा दगड काश्मीरीं=स्फटिकाला (केशरला)
मिडगण=पुटे देणे स्तुती
करणे
काइसा वासु कापुरा, मंद जेथ अवधारा,
पिठाचा विकरा, तिये सातें ? ॥ ३२१ ॥
सातें =लगेच होतो
म्हणौनि इये सभे, बोलकेपणाचेनि क्षोभें,
लाग सरुउं न लभे, बोला प्रभु ॥ ३२२ ॥
लाग सरु=जवळीक करणे न लभे,=मिळत नाही
संयुक्तीत संबंध लागेल असा
सामान्या आणि विशेषा, सकळै कीजेल देखा,
तरी कानाचेया मुखा-, कडे न्याल ना तुम्ही ॥ ३२३ ॥
कालवाकालव करता
शंकेचेनि गदळें, जैं शुद्ध प्रमेय मैळे,
तैं मागुतिया पाउलीं पळे, अवधान येतें ॥ ३२४ ॥
गदळें=घाण कचरा
कां करूनि बाबुळियेची बुंथी, जळें जियें ठाती,
तयांची वास पाहाती, हंसु काई ? ॥ ३२५ ॥
कां अभ्रापैलीकडे, जैं येत चांदिणें कोडें,
तैं चकोरें चांचुवडें, उचलितीना ॥ ३२६ ॥
तैसें तुम्ही वास न पाहाल, ग्रंथु नेघा वरी कोपाल,
जरी निर्विवाद नव्हैल, निरूपण ॥ ३२७ ॥
न बुझावितां मतें, न फिटे आक्षेपाचें लागतें,
तें व्याख्यान जी तुमतें, जोडूनि नेदी ॥ ३२८ ॥
लागतें=संबंध
आणि माझें तंव आघवें, ग्रथन येणेचि भावें,
जे तुम्हीं संतीं होआवें, सन्मुख सदां ॥ ३२९ ॥
एऱ्हवीं तरी साचोकारें, तुम्ही गीतार्थाचे सोइरे,
जाणोनि गीता एकसरें, धरिली मियां ॥ ३३० ॥
जें आपुलें सर्वस्व द्याल, मग इयेतें सोडवूनि न्याल,
म्हणौनि ग्रंथु नव्हे वोल, साचचि हे ॥ ३३१ ॥
वोल=तारण (ओलीस ठेवणे
)
कां सर्वस्वाचा लोभु धरा, वोलीचा अव्हेरु करा,
तरी गीते मज अवधारा, एकचि गती ॥ ३३२ ॥
किंबहुना मज, तुमचिया कृपा काज,
तियेलागीं व्याज, ग्रंथाचें केलें ॥ ३३३ ॥
तरिइ तुम्हां रसिकांजोगें, व्याख्यान शोधावें लागे,
म्हणौनि जी मतांगें, बोलों गेलों ॥ ३३४ ॥
तंव कथेसि पसरु जाहला, श्लोकार्थु दूरी गेला,
कीजो क्षमा यया बोला, अपत्या मज ॥ ३३५ ॥
आणि घांसाआंतिल हरळु, फेडितां लागे वेळु,
ते दूषण नव्हें खडळु, सांडावा कीं ॥ ३३६ ॥
कां संवचोरा चुकवितां, दिवस लागलिया माता,
कोपावें कीं जीविता, जिताणें कीजे ? ॥ ३३७ ॥
जिताणें=दृष्ट काढणे
परी यावरील हें नव्हे, तुम्हीं उपसाहिलें तेंचि बरवें,
आतां अवधारिजो देवें, बोलिलें ऐसें ॥ ३३८ ॥
