ज्ञानेश्वरी / अध्याय अकरावा / विश्वरूप दर्शन / संत ज्ञानेश्वर
ओव्या १९७ ते २४४
अनेकवक्त्रनयनमनेकाद्भुतदर्शनम्।
अनेकदिव्याभरणं दिव्यानेकोद्यतायुधम् ॥ १०॥
मग तेथ सैंघ देखे वदनें, जैसी रमानायकाचीं राजभुवनें,
नाना प्रगटलीं निधानें, लावण्यश्रियेचीं ॥ १९७ ॥
सैंघ=खूप अनेक श्रियेचीं=लक्ष्मी
कीं आनंदाची वनें सासिन्नलीं, जैसी सौंदर्या राणीव जोडली,
तैसीं मनोहरें देखिलीं, हरीचीं वक्त्रें ॥ १९८ ॥
सासिन्नलीं =बहरली राणीव=राज्य
तयांही माजीं एकैकें, सावियाचि भयानकें,
काळरात्रीचीं कटकें, उठवलीं जैसीं ॥ १९९ ॥
सावियाचि =सहज, सवे, स्वाभाविक कटकें=सैन्य
कीं मृत्यूसीचि मुखें जाहलीं, हो कां जें भयाचीं दुर्गें पन्नासिलीं,
कीं महाकुंडें उघडलीं, प्रळयानळाचीं ॥ २०० ॥
पन्नासिलीं= पसरली ,उभी राहिली
तैसीं अद्भुतें भयासुरें, तेथ वदनें देखिलीं वीरें,
आणिकें असाधारणें साळंकारें, सौम्यें बहुतें ॥ २०१ ॥
साळंकारें=स +अलंकार
पैं ज्ञानदृष्टीचेनि अवलोकें, परी वदनांचा शेवटु न टके,
मग लोचन तें कवतिकें, लागला पाहों ॥ २०२ ॥
टके=दिसणे
तंव नानावर्णें कमळवनें, विकासिलीं तैसे अर्जुनें,
डोळे देखिले पालिंगनें, आदित्यांचीं ॥ २०३ ॥
पालिंगनें=समुदाय
तेथेंचि कृष्णमेघांचिया दाटी-, माजीं कल्पांत विजूंचिया स्फुटी,
तैसिया वन्हि पिंगळा दिठी, भ्रूभंगातळीं ॥ २०४ ॥
स्फुटी=चक चकाट पिंगळा=पिंगट पिवळसर
हें एकैक आश्चर्य पाहतां, तिये एकेचि रूपीं पंडुसुता,
दर्शनाची अनेकता, प्रतिफळली ॥ २०५ ॥
मग म्हणे चरण ते कवणेकडे, केउते मुकुट कें दोर्दंडें,
ऐसी वाढविताहे कोडें, चाड देखावयाची ॥ २०६ ॥
दोर्दंडें=बळकट बाहू
तेथ भाग्यनिधि पार्था, कां विफलत्व होईल मनोरथा,
काय पिनाकपाणीचिया भातां, वायकांडीं आहाती ? ॥ २०७ ॥
वायकांडीं=न टोचणारा ,निष्फळ बाण पिनाकपाणी =शंकर, पिनाक धनुष्य
घेतलेला
ना तरी चतुराननाचिये वाचे, काय आहाती लटिकिया अक्षरांचे साचे ?,
म्हणौनि साद्यंतपण अपारांचे, देखिलें तेणें ॥ २०८ ॥
साचे =ठसे, साचा साद्यंत=संपूर्ण
जयाची सोय वेदां नाकळे, तयाचे सकळावयव एकेचि वेळे,
अर्जुनाचे दोन्ही डोळे, भोगिते जाहले ॥ २०९ ॥
चरणौनि मुकुटवरी, देखत विश्वरूपाची थोरी,
जे नाना रत्न अळंकारीं, मिरवत असे ॥ २१० ॥
परब्रह्म आपुलेनि आंगें, ल्यावया आपणचि जाहला अनेगें,
तियें लेणीं मी सांगें, काइसयासारिखीं ॥ २११ ॥
लेणीं=अलंकार
जिये प्रभेचिये झळाळा, उजाळु चंद्रादित्यमंडळा,
जे महातेजाचा जिव्हाळा, जेणें विश्व प्रगटे ॥ २१२ ॥
तो दिव्यतेज शृंगारु, कोणाचिये मतीसी होय गोचरु,
देव आपणपेंचि लेइले ऐसें वीरु, देखत असे ॥ २१३ ॥
मग तेथेंचि ज्ञानाचिया डोळां, पहात करपल्लवां जंव सरळा,
तंव तोडित कल्पांतींचिया ज्वाळा, तैसीं शस्त्रें झळकत देखे ॥ २१४ ॥
आपण आंग आपण अलंकार, आपण हात आपण हतियार,
आपण जीव आपण शरीर, देखें चराचर कोंदलें देवें ॥ २१५ ॥
जयाचिया किरणांचे निखरपणें, नक्षत्रांचे होत फुटाणे,
तेजें खिरडला वन्हि म्हणे, समुद्रीं रिघों ॥ २१६ ॥
निखरपणें=प्रखरतेने खिरडला=मागे फिरणे अवमानीत होणे
मग कालकूटकल्लोळीं कवळिलें, नाना महाविजूंचें दांग उमटलें,
तैसे अपार कर देखिले, उदितायुधीं ॥ २१७ ॥
दांग=अरण्य उदितायुधीं=उगारल्या शस्त्रासह
दिव्यमाल्याम्बरधरं दिव्यगन्धानुलेपनम्।
सर्वाश्चर्यमयं देवमनन्तं विश्वतोमुखम् ॥ ११॥
कीं भेणें तेथूनि काढिली दिठी, मग कंठमुगुट पहातसे किरीटी,
तंव सुरतरूची सृष्टी, जयांपासोनि कां जाहली ॥ २१८ ॥
कंठमुगुट=कंठ व मुगुट
जिये महासिद्धींचीं मूळपीठें, शिणली कमळा जेथ वावटे,
तैसीं कुसुमें अति चोखटें, तुरंबिलीं देखिलीं ॥ २१९ ॥
वावटे=विसावली तुरंबिलीं=धारण केली
मुगुटावरी स्तबक, ठायीं ठायीं पूजाबंध अनेक,
कंठीं रुळताति अलौकिक, माळादंड ॥ २२० ॥
स्तबक=फुलांचा गुच्छ
स्वर्गें सूर्यतेज वेढिलें, जैसें पंधरेनें मेरूतें मढिलें,
तैसें नितंबावरी गाढिलें, पीतांबरु झळके ॥ २२१ ॥
पंधरे=सुवर्ण
श्रीमहादेवो कापुरें उटिला, कां कैलासु पारजें डवरिला,
नाना क्षीरोदकें पांघरविला, क्षीरार्णवो जैसा ॥ २२२ ॥
पारजें=पारा
जैसी चंद्रमयाची घडी उपलविली, मग गगनाकरवीं बुंथी घेवविली,
तैसीं चंदनपिंजरी देखिली, सर्वांगीं तेणें ॥ २२३ ॥
बुंथी=पांघरून
जेणें स्वप्रकाशा कांतीं चढे, ब्रह्मानंदाचा निदाघु मोडे,
जयाचेनि सौरभ्यें जीवित जोडे, वेदवतीये ॥ २२४ ॥
निदाघु=दाह वेदवतीये=पृथ्वी
जयाचे निर्लेप अनुलेपु करी, जे अनंगुही सर्वांगीं धरी,
तया सुगंधाची थोरी, कवण वानी ॥ २२५ ॥
अनंगु=मदन (देह नसूनही )
ऐसी एकैक शृंगारशोभा, पाहतां अर्जुन जातसें क्षोभा,
तेवींचि देवो बैसला कीं उभा, का शयालु हें नेणवें ॥ २२६ ॥
शयालु=निजलेला
बाहेर दिठी उघडोनि पाहे, तंव आघवें मूर्तिमय देखत आहे,
मग आतां न पाहें म्हणौनि उगा राहे, तरी आंतुही तैसेंचि ॥ २२७ ॥
अनावरें मुखें समोर देखे, तयाभेणें पाठीमोरा जंव ठाके,
तंव तयाहीकडे श्रीमुखें, करचरण तैसेचि ॥ २२८ ॥
अहो पाहतां कीर प्रतिभासे, एथ नवलावो काय असे ?,
परि न पाहतांही दिसे, चोज आइका ॥ २२९ ॥
कैसें अनुग्रहाचें करणें, पार्थाचें पाहणें आणि न पाहणें,
तयाही सकट नारायणें, व्यापूनि घेतलें ॥ २३० ॥
म्हणौनि आश्चर्याच्या पुरीं एकीं, पडिला ठायेठाव थडीं ठाकी,
तंव चमत्काराचिया आणिकीं, महार्णवीं पडे ॥ २३१ ॥
ठायेठाव= ठिकाणाहून
तैसा अर्जुनु असाधारणें, आपुलिया दर्शनाचेनि विंदाणें,
कवळूनि घेतला तेणें, अनंतरूपें ॥ २३२ ॥
विंदाणें=कौशल्य
तो विश्वतोमुख स्वभावें, आणि तेचि दावावयालागीं पांडवें,
प्रार्थिला आतां आघवें, होऊनि ठेला ॥ २३३ ॥
विश्वतोमुख=विश्वरूप दर्शन
आणि दीपें कां सूर्यें प्रगटे, अथवा निमुटलिया देखावेंचि खुंटे,
तैसी दिठी नव्हे जे वैकुंठें, दिधली आहे ॥ २३४ ॥
कां =किंवा निमुटलिया=विझल्यावर
म्हणौनि किरीटीसि दोहीं परी, तें देखणें देखें अंधारी,
हें संजयो हस्तिनापुरीं, सांगतसे राया ॥ २३५ ॥
प्रकाशात दिसते तसेच ते
अंधारात दिसते
म्हणे किंबहुना अवधारिलें, पार्थें विश्वरूप देखिलें,
नाना आभरणीं भरलें, विश्वतोमुख ॥ २३६ ॥
आभरणीं=अलंकार
दिवि सूर्य सहस्रस्य भवेद्युगपदुत्थिता।
यदि भाः सदृशी सा स्याद्भासस्तस्य महात्मनः ॥ १२॥
तिये अंगप्रभेचा देवा, नवलावो काइसया ऐसा सांगावा,
कल्पांतीं एकुचि मेळावा, द्वादशादित्यांचा होय ॥ २३७ ॥
तैसे ते दिव्यसूर्य सहस्रवरी, जरी उदयजती कां एकेचि अवसरीं,
तऱ्ही तया तेजाची थोरी, उपमूं नये ॥ २३८ ॥
आघवयाचि विजूंचा मेळावा कीजे, आणि प्रळयाग्नीची सर्व सामग्री आणिजे,
तेवींचि दशकुही मेळविजे, महातेजांचा ॥ २३९ ॥
दशकुही=दहा
तऱ्ही तिये अंगप्रभेचेनि पाडें, हें तेज कांहीं कांहीं होईल थोडें,
आणि तया ऐसें कीर चोखडें, त्रिशुद्धी नोहे ॥ २४० ॥
त्रिशुद्धी=खचित
ऐसें महात्म्य या श्रीहरीचें सहज, फांकतसे सर्वांगीचें तेज,
तें मुनिकृपा जी मज, दृष्ट जाहलें ॥ २४१ ॥
मुनि=व्यास ऋषी
तत्रैकस्थं जगत्कृत्स्नम् प्रविभक्तमनेकधा ॥
अपश्यद्देवदेवस्य शरीरे पांडवस्तदा ॥ १३॥
आणि तिये विश्वरूपीं एकीकडे, जग आघवें आपुलेनि पवाडें,
जैसे महोदधीमाजीं बुडबुडे, सिनानें दिसती ॥ २४२ ॥
पवाडें,=विस्तार कीर्ती सिनानें=वेगवेगळे
कां आकाशीं गंधर्वनगर, भूतळीं पिपीलिका बांधे घर,
नाना मेरुवरी सपूर, परमाणु बैसले ॥ २४३ ॥
गंधर्वनगर,=मेघ माला
विश्व आघवेंचि तयापरी, तया देवचक्रवर्तीचिया शरीरीं,
अर्जुन तिये अवसरीं, देखता जाहला ॥ २४४ ॥
by
विक्रांत प्रभाकर तिकोणे
ॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐ
