ज्ञानेश्वरी अध्याय १५ वा,
संत ज्ञानेश्वर ओव्या ३६८
ते ४२०
श्रोत्रं चक्षुः स्पर्शनं च रसनं घ्राणमेव च।
अधिष्ठाय मनश्चायं विषयानुपसेवते ॥ ९॥
मग येथ अथवा स्वर्गीं | जेथ जें देह आपंगी |
तेथ तैसेंचि पुढती पांगी | मनादिक ॥ ३६८ ॥
आपंगी=आश्रय धरतो पांगी=पसरतो
जैसा मालवलिया दिवा | प्रभेसी जाय पांडवा |
मग उजळिजे तेथ तेधवां | तैसाचि फांके ॥ ३६९ ॥
तरी ऐसैसिया राहाटी | अविवेकियांचे दिठी |
येतुलें हें किरीटी | गमेचि गा ॥ ३७० ॥
राहाटी=जग व्यवहार
जे आत्मा देहासि आला | आणि विषयो येणेंचि भोगिला |
अथवा देहोनि गेला | हें साचचि मानिती ॥ ३७१ ॥
एऱ्हवीं येणें आणि जाणें | कां करणें हा भोगणें |
हें प्रकृतीचें तेणें | मानियेलें ॥ ३७२ ॥
उत्क्रामन्तं स्थितं वापि भुञ्जानं वा गुणान्वितं।
विमूढा नानुपश्यन्ति पश्यन्ति ज्ञानचक्षुषः ॥ १०॥
यतन्तो योगिनश्चैनं पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितं।
यतन्तोऽप्यकृतात्मानो नैनं पश्यन्त्यचेतसः ॥ ११॥
परी देहाचे मोटकें उभें | आणि चेतना तेथ उपलभे |
तिये चळवळेचेनि लोभें | आला म्हणती ॥ ३७३
मोटकें =लहानसे उपलभे=उपलब्ध होणे
चळवळेचेनि=चलनवलन
तैसेंचि तयां संगती | इंद्रियें आपुलाल्या अर्थीं वर्तती |
तया नांव सुभद्रापती | भोगणें जया ॥ ३७४ ॥
पाठीं भोगक्षीण आपैसे | देह गेलिया ते न दिसे |
तेथें गेला गेला ऐसें | बोभाती गा ॥ ३७५ ॥
पैं रुखु डोलतु देखावा | तरी वारा वाजतु मानावा |
रुखु नसे तेथें पांडवा | नाहीं तो गा ? ॥ ३७६ ॥
कां आरिसा समोर ठेविजे | आणि आपणपें तेथ देखिजे |
तरी तेधवांचि जालें मानिजे | काय आधीं नाहीं ? ॥ ३७७ ॥
कां परता केलिया आरिसा | लोपु जाला तया आभासा |
तरी आपणपें नाहीं ऐसा | निश्चयो करावा ? ॥ ३७८ ॥
शब्द तरी आकाशाचा | परी कपाळीं पिटे मेघाचा |
कां चंद्रीं वेगु अभ्राचा | अरोपिजे ॥ ३७९ ॥
कपाळीं पिटे= जबाबदार धरणे
तैसें होइजे जाइजे देहें | तें आत्मसत्ते अविक्रिये |
निष्टंकिती गा मोहें | आंधळे ते ॥ ३८० ॥
निष्टंकिती=निश्चय करणे
येथ आत्मा आत्मयाच्या ठायीं | देखिजे देहींचा धर्मु देहीं |
ऐसें देखणें तें पाहीं | आन आहाती ॥ ३८१ ॥
ज्ञानें कां जयाचे डोळे | देखोनि न राहती देहींचे खोळे |
सूर्यरश्मी आणियाळे | ग्रीष्मीं जैसें ॥ ३८२ ॥
आणियाळे=तीक्ष्ण
तैसे विवेकाचेनि पैसें | जयांची स्फूर्ती स्वरूपीं बैसे |
ते ज्ञानिये देखती ऐसें | आत्मयातें ॥ ३८३ ॥
जैसें तारांगणीं भरलें | गगन समुद्रीं बिंबलें |
परी तें तुटोनि नाहीं पडिलें | ऐसें निवडे ॥ ३८४ ॥
गगन गगनींचि आहे | हें आभासे तें वाये |
तैसा आत्मा देखती देहें | गंवसिलाही ॥ ३८५ ॥
वाये=वेगळे
खळाळाच्या लगबगीं | फेडूनि खळाळाच्या भागीं |
देखिजे चंद्रिका कां उगी | चंद्रीं जेवीं ॥ ३८६ ॥
खळाळा=ओढे
कां नाडरचि भरे शोषें | सूर्यु तो जैसा तैसाचि असे |
देह होतां जातां तैसें | देखती मातें ॥ ३८७ ॥
नाडरचि=डबके तळे
घटु मठु घडले | तेचि पाठीं मोडले |
परी आकाश तें संचलें | असतचि असे ॥ ३८८ ॥
तैसें अखंडे आत्मसत्ते | अज्ञानदृष्टि कल्पितें |
हें देहचि होतें जातें | जाणती फुडें ॥ ३८९ ॥
चैतन्य चढे ना वोहटे | चेष्टवी ना चेष्टे |
ऐसें आत्मज्ञानें चोखटें | जाणती ते ॥ ३९० ॥
चेष्टवी ना चेष्टे =कर्म करवी न करणे
चोखटें=शुद्ध
आणि ज्ञानही आपैतें होईल | प्रज्ञा परमाणुही उगाणा घेईल |
सकळ शास्त्रांचें येईल | सर्वस्व हातां ॥ ३९१ ॥
आपैतें=स्वाधीन उगाणा=मोजणे बोध होणे
परी ते व्युत्पत्ति ऐसी | जरी विरक्ति न रिगे मानसीं |
तरी सर्वात्मका मजसीं | नव्हेचि भेटी ॥ ३९२ ॥
पैं तोंड भरो कां विचारा | आणि अंतःकरणीं विषयांसि थारा |
तरी नातुडें धनुर्धरा | त्रिशुद्धी मी ॥ ३९३ ॥
विचारा=ज्ञान नातुडें=न भेटणे त्रिशुद्धी=नि:शंक नक्की
हां गा वोसणतयाच्या ग्रंथीं | काई तुटती संसारगुंती ? |
कीं परिवसिलिया पोथी | वाचिली होय ? ॥ ३९४ ॥
वोसणतयाच्या=झोपलेल्याच्या ग्रंथीं=ग्रंथ (वाचनी )बडबडीने
परिवसिलिया=स्पर्श करून
नाना बांधोनियां डोळे | घ्राणीं लाविजती
मुक्ताफळें |
तरी तयांचें काय कळे | मोल मान ? ॥ ३९५ ॥
तरी तयांचें काय कळे | मोल मान ? ॥ ३९५ ॥
मुक्ताफळें =मोती
तैसा चित्तीं अहंते ठावो | आणि जिभे सकळशास्त्रांचा सरावो |
ऐसेनि कोडी एक जन्म जावो | परी न पविजे मातें ॥ ३९६ ॥
जो एक मी कां समस्तीं | व्यापकु असें भूतजातीं |
ऐक तिये व्याप्ती | रूप करूं ॥ ३९७ ॥
यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयतेऽखिलम्।
यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकम् ॥ १२॥
तरी सूर्यासकट आघवी | हे विश्वरचना जे दावी |
ते दीप्ति माझी जाणावी | आद्यंतीं आहे ॥ ३९८ ॥
जल शोषूनि गेलिया सविता | ओलांश पुरवीतसे जे माघौता |
ते चंद्रीं पंडुसुता | ज्यो{त्}स्ना माझी ॥ ३९९ ॥
आणि दहन-पाचनसिद्धी | करीतसे जें निरवधी |
ते हुताशीं तेजोवृद्धी | माझीचि गा ॥ ४०० ॥
गामाविश्य च भूतानि धारयाम्यहमोजसा।
पुष्णामि चौषधीः सर्वाः सोमो भूत्वा रसात्मकः ॥ १३॥
मी रिगालों असें भूतळीं | म्हणौनि समुद्र महाजळीं |
हे पांसूचि ढेंपुळी | विरेचिना ॥ ४०१ ॥
आणी भूतेंही चराचरें | हे धरितसे जियें अपारें |
तियें मीचि धरी धरे | रिगोनियां ॥ ४०२ ॥
गगनीं मी पंडुसुता | चंद्राचेनि मिसें अमृता |
भरला जालों चालता | सरोवरु ॥ ४०३ ॥
तेथूनि फांकती रश्मिकर | ते पाट पेलूनि अपार |
सर्वौषधींचे आगर | भरित असें मी ॥ ४०४ ॥
ऐसेनि सस्यादिकां सकळां | करी धान्यजाती सुकाळा |
दें अन्नद्वारां जिव्हाळा | भूतजातां ॥ ४०५ ॥
सस्यादिकां=धान्य पिके
आणि निपजविलें अन्न | तरी तैसें कैचें दीपन |
जेणें जिरूनि समाधान | भोगिती जीव ॥ ४०६ ॥
अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः।
प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधम् ॥ १४॥
म्हणौनि प्राणिजातांच्या घटीं | करूनि कंदावरी आगिठी |
दीप्ति जठरींही किरीटी | मीचि जालों ॥ ४०७ ॥
कंदावरी=मणिपूर चक्री
प्राणापानाच्या जोडभातीं | फुंकफुंकोनियां अहोराती |
आटीतसें नेणों किती | उदरामाजीं ॥ ४०८ ॥
आटीतसें=आटवणे ,पचवणे
शुष्कें अथवा स्निग्धें | सुपक्वें कां विदग्धें |
परी मीचि गा चतुर्विधें | अन्नें पचीं ॥ ४०९ ॥
विदग्धें=करपले
एवं मीचि आघवें जन | जना निरवितें मीचि जीवन |
जीवनीं मुख्य साधन | वन्हिही मीचि ॥ ४१० ॥
आतां ऐसियाहीवरी काई | सांगों व्याप्तीची नवाई |
येथ दुजें नाहींचि घेईं | सर्वत्र मी गा ॥ ४११ ॥
तरी कैसेनि पां वेखें | सदा सुखियें एकें |
एकें तियें बहुदुःखें | क्रांत भूतें ॥ ४१२ ॥
वेखें=कारणाने
जैसी सगळिये पाटणीं | एकेंचि दीपें दिवेलावणी |
जालिया, कां न देखणी | उरलीं एकें ॥ ४१३ ॥
पाटणीं=शहरी न देखणी
=न दिसणे (नीट न पेटणे)
ऐसी हन उखिविखी | करित आहासि मानसीं कीं |
तरी परिस तेही निकी | शंका फेडुं ॥ ४१४ ॥
उखिविखी=तर्क वितर्क
पैं आघवा मीचि असें | येथ नाहीं कीर अनारिसें |
परी प्राणियांचिया उल्लासें | बुद्धि ऐसा ॥ ४१५ ॥
उल्लासें=प्रकट होणे (भिन्न) भासने
जैसें एकचि आकाशध्वनी | वाद्यविशेषीं आनानीं |
वाजावें पडे भिन्नीं | नादांतरीं ॥ ४१६ ॥
कां लोकचेष्टीं वेगळालां | जो हा एकचि भानु उदैला |
तो आनानी परी गेला | उपयोगासी ॥ ४१७ ॥
नाना बीजधर्मानुरूप | झाडीं उपजविलें आप |
तैसें परिणमलें स्वरूप | माझें जीवां ॥ ४१८ ॥
आप=पाणी
अगा नेणा आणि चतुरा | पुढां निळयांचा दुसरा |
नेणा सर्पत्वें जाला येरा | सुखालागीं ॥ ४१९ ॥
दुसरा=सुपादारी हार
हें असो स्वातीचें उदक | शुक्तीं मोतीं व्याळीं विख |
तैसा सज्ञानांसी मी सुख | दुःख तों अज्ञानांसी ॥ ४२० ॥
http://dnyaneshwariabhyas.blogspot.in/
by dr. vikrant tikone
****************************** *******************
