ज्ञानेश्वरी अध्याय १५ वा, संत ज्ञानेश्वर ओव्या ३०८ ते ३६७

ज्ञानेश्वरी अध्याय १५ वा, संत ज्ञानेश्वर ओव्या ३०८ ते  ३६७

न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पवकः।
यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ॥ ६॥


पैं दीपाचिया बंबाळीं | कां चंद्र हन जें उजळी |
हें काय बोलों अंशुमाळी | प्रकाशी जें ॥ ३०८ ॥

बंबाळीं=प्रकाश  हन=खरोखर  

तें आघवेंचि दिसणें | जयाचें कां न देखणें |
विश्व भासतसे जेणें | लपालेनी ॥ ३०९ ॥

न देखणें=  दर्शन न होणे

लपालेनी=लपल्याने, न दिसण्याने

जैसें शिंपीपण हारपे | तंव तंव खरें होय रुपें |
कां दोरी लोपतां सापें | फार होइजे ॥ ३१० ॥

फार होइजे=स्पष्ट होतात

तैसीं चंद्रसूर्यादि थोरें | इयें तेजें जियें फारें |
तियें जयाचेनि आधारें | प्रकाशती ॥ ३११ ॥

जियें फारें= विस्तारतात

ते वस्तु कीं तेजोराशी | सर्वभूतात्मक सरिसी |
चंद्रसूर्याच्या मानसीं | प्रकाशे जे ॥ ३१२ ॥

म्हणौनि चंद्रसूर्य कडवसां | पडती वस्तूच्या प्रकाशा |
यालागीं तेज जें तेजसा | तें वस्तूचें आंग ॥ ३१३ ॥

कडवसां= कमी=डंका (तुलनेने)

आणि जयाच्या प्रकाशीं | जग हारपे चंद्रार्केंसीं |
सचंद्र नक्षत्रें जैसीं | दिनोदयीं ॥ ३१४ ॥

नातरी प्रबोधलिये वेळे | ते स्वप्नींची डिंडीमा मावळे |
कां नुरेचि सांजवेळे | मृगतृष्णिका ॥ ३१५ ॥

डिंडीमा=डंका

तैसा जिये वस्तूच्या ठायीं | कोण्हीच कां आभासु नाहीं |
तें माझें निजधाम पाहीं | पाटाचें गा ॥ ३१६ ॥

पाटाचें

पुढती जे तेथ गेले | ते न घेती माघौतीं पाउलें |
महोदधीं कां मिनले | स्रोत जैसे ॥ ३१७ ॥

कां लवणाची कुंजरी | सूदलिया लवणसागरीं |
होयचि ना माघारी | परती जैसी ॥ ३१८ ॥

कुंजरी=हत्तीण   

नाना गेलिया अंतराळा | न येतीचि वन्हिज्वाळा |
नाहीं तप्तलोहौनि जळा | निघणें जेवीं ॥ ३१९ ॥

तप्तलोहौनि=तापलेल्या लोहावरून

तेवीं मजसीं एकवट | जे जाले ज्ञानें चोखट |
तयां पुनरावृत्तीची वाट | मोडली गा ॥ ३२० ॥

तेथ प्रज्ञापृथ्वीचा रावो | पार्थु म्हणे जी जी पसावो |
परी विनंती एकी देवो | चित्त देतु ॥ ३२१ ॥

पसावो=प्रसाद

तरी देवेंसि स्वयें एक होती | मग माघौते जे न येती |
ते देवेंसि भिन्न आथी | कीं अभिन्न जी ॥ ३२२ ॥

जरी भिन्नचि अनादिसिद्ध | तरी न येती हें असंबद्ध |
जे फुलां गेलें षट्पद | ते फुलेंचि होती पां ॥ ३२३ ॥

पैं लक्ष्याहूनि अनारिसे | बाण लक्ष्यीं शिवोनि जैसें |
मागुते पडती तैसे | येतीचि ते ॥ ३२४ ॥

अनारिसे=वेगळे  पडती=परत येती, वेगळे होती

नातरी तूंचि ते स्वभावें | तरी कोणें कोणासि मिळावें |
आपणयासी आपण रुपावें | शस्त्रें केवीं ? ॥ ३२५ ॥

म्हणौनि तुजसी अभिन्नां जीवां | तुझा संयोगवियोगु देवा |
नये बोलों अवयवां | शरीरेंसीं ॥ ३२६ ॥

आणि जे सदां वेगळें तुजसीं | तयां मिळणीं नाहीं कोणे दिवशीं |
मा येती न येती हे कायसी | वायबुद्धि ? ॥ ३२७ ॥

वायबुद्धि =वाया बुद्धी, विवंचना

तरी कोण गा ते तूंतें | पावोनि न येती माघौते |
हें विश्वतोमुखा मातें | बुझावीं जी ॥ ३२८ ॥

बुझावीं=उमजेल असे सांगावे

इये आक्षेपीं अर्जुनाच्या | तो शिरोमणि सर्वज्ञांचा |
तोषला बोध शिष्याचा | देखोनियां ॥ ३२९ ॥

मग म्हणे गा महामती | मातें पावोनि न येती पुढती |
ते भिन्नाभिन्न रिती | आहाती दोनी ॥ ३३० ॥

जैं विवेकें खोलें पाहिजे | तरी मी तेचि ते सहजें |
ना आहाचवाहाच तरी दुजे | ऐसेही गमती ॥ ३३१ ॥

आहाचवाहाच=वरवर पाहता

जैसे पाणियावरी वेगळ | तळपतां दिसती कल्लोळ |
एऱ्हवीं तरी निखिळ | पाणीचि तें ॥ ३३२ ॥

कां सुवर्णाहुनि आनें | लेणीं गमती भिन्नें |
मग पाहिजे तंव सोनें | आघवेंचि तें ॥ ३३३ ॥

तैसें ज्ञानाचिये दिठी | मजसीं अभिन्नचि ते किरीटी |
येर भिन्नपण तें उठी | अज्ञानास्तव ॥ ३३४ ॥

आणि साचोकारेनि वस्तुविचारें | कैचें मज एकासि दुसरें |
भिन्नाभिन्नव्यवहारें | उमसिजेल ॥ ३३५ ॥

साचोकारेनि =नीटपाहता  वस्तुविचारें=आत्मवस्तू

उमसिजेल=सांगणे, उघड करणे

आघवेंचि आकाश सूनि पोटीं | बिंबचि जैं आते खोटी |
तैं प्रतिबिंब कें उठी | कें रश्मि शिरे ? ॥ ३३६ ॥

सूनि=घालणे, शिरणे   खोटी=सर्व गोळा करून ठेवते

कां कल्पांतींचिया पाणिया | काय वोत भरिती धनंजया ? |
म्हणौनि कैंचें अंश अविक्रिया | एका मज ॥ ३३७ ॥

वोत=ओघ (इतर) अविक्रिया=अविकारी ,न बदलणारा

परी ओघाचेनि मेळें | पाणी उजू परी वांकुडें जालें |
रवी दुजेपण आलें | तोयबगें ॥ ३३८ ॥

व्योम चौफळें कीं वाटोळें | हें ऐसें कायिसयाही मिळे |
परी घटमठीं वेंटाळें | तैसेंही आथी ॥ ३३९ ॥

व्योम=अवकाश कायिसयाही=असे काही असते का (या अर्थी )

हां गा निद्रेचेनि आधारें | काय एकलेनि जग न भरे ? |
स्वप्नींचेनि जैं अवतरे | रायपणें ॥ ३४० ॥

रायपणें=राजा होणे

कां मिनलेनि किडाळें | वानिभेदासि ये सोळें |
तैसा स्वमाये वेंटाळें | शुद्ध जैं मी ॥ ३४१ ॥

किडाळें =हिणकस वानिभेदासि=कस   सोळें=सोने

तैं अज्ञान एक रूढे | तेणें कोऽहं विकल्पाचें मांडे |
मग विवरूनि कीजे फुडें | देहो मी ऐसें ॥ ३४२ ॥


ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः।
मनःषष्ठानीन्द्रियाणि प्रकृतिस्थानि कर्षति ॥ ७॥


ऐसें शरीराचि येवढें | जै आत्मज्ञान वेगळें पडे |
तैं माझा अंशु आवडे | थोडेपणें ॥ ३४३ ॥

मी शरीर आहे असे जीवाने मानणे ;आत्म ज्ञान लोपणे

आवडे=वाटे

समुद्र कां वायुवशें | तरंगाकार उल्लसें |
तो समुद्रांशु ऐसा दिसे | सानिवा जेवीं ॥ ३४४ ॥

सानिवा=लहानसा

तेवीं जडातें जीवविता | देहाहंता उपजविता |
मी जीव गमें पंडुसुता | जीवलोकीं ॥ ३४५ ॥

पैं जीवाचिया बोधा | गोचरु जो हा धांदा |
तो जीवलोक शब्दा | अभिप्रावो ॥ ३४६ ॥

अगा उपजणें निमणें | हें साचचि जे कां मानणें |
तो जीवलोकु मी म्हणे | संसारु हन ॥ ३४७ ॥

एवंविध जीवलोकीं | तूं मातें ऐसा अवलोकीं |
जैसा चंद्रु कां उदकीं | उदकातीत ॥ ३४८ ॥

पैं काश्मीराचा रवा | कुंकुमावरी पांडवा |
आणिका गमे लोहिवा | तो तरी नव्हे ॥ ३४९ ॥

काश्मीराचा रवा=स्फटिक   लोहिवा=लाल

तैसें अनादिपण न मोडे | माझें अक्रियत्व न खंडे |
परी कर्ता भोक्ता ऐसें आवडे | ते जाण गा भ्रांती ॥ ३५० ॥

किंबहुना आत्मा चोखटु | होऊनि प्रकृतीसी एकवटु |
बांधे प्रकृतिधर्माचा पाटु | आपणपयां ॥ ३५१ ॥

पाटु=राजपद

पैं मनादि साही इंद्रियें | श्रोत्रादि प्रकृतिकार्यें |
तियें माझीं म्हणौनि होये | व्यापारारूढ ॥ ३५२ ॥

जैसें स्वप्नीं परिव्राजें | आपणपयां आपण कुटुंब होईजे |
मग तयाचेनि धांविजे | मोहें सैरा ॥ ३५३ ॥

परिव्राजें=संन्यासी

तैसा आपलिया विस्मृती | आत्मा आपणचि प्रकृती- |
सारिखा गमोनि पुढती | तियेसीचि भजे ॥ ३५४ ॥

मनाच्या रथीं वळघे | श्रवणाचिया द्वारें निघे |
मग शब्दाचिया रिघे | रानामाजीं ॥ ३५५ ॥

तोचि प्रकृतीचा वागोरा | त्वचेचिया मोहरा |
आणि स्पर्शाचिया घोरा | वना जाय ॥ ३५६ ॥

वागोरा=लगाम  मोहरा=बाजूला मागे

कोणे एके अवसरीं | रिघोनि नेत्राच्या द्वारीं |
मग रूपाच्या डोंगरीं | सैरा हिंडे ॥ ३५७ ॥

कां रसनेचिया वाटा | निघोनि गा सुभटा |
रसाचा दरकुटा | भरोंचि लागे ॥ ३५८ ॥

दरकुटा=दरी

नातरी येणेंचि घ्राणें | जैं देहांशु करी निघणें |
मग गंधाची दारुणें | आडवें लंघी ॥ ३५९ ॥

आडवें=जंगल

ऐसेनि देहेंद्रियनायकें | धरूनि मन जवळिकें |
भोगिजती शब्दादिकें | विषयभरणें ॥ ३६० ॥


शरीरं यदवाप्नोति यच्चाप्युत्क्रामतीश्वरः।
गृहीत्वैतानि संयाति वायुर्गन्धानिवाशयात् ॥ ८॥


परी कर्ता भोक्ता ऐसें | हें जीवाचे तैंचि दिसे |
जैं शरीरीं कां पैसे | एकाधिये ॥ ३६१ ॥

पैसे=विस्तारतो प्रवेश करून

जैसा आथिला आणि विलासिया | तैंचि वोळखों ये धनंजया |
जैं राजसेव्या ठाया | वस्तीसि ये ॥ ३६२ ॥

आथिला=धनवान   राजसेव्या=प्रासाद

तैसा अहंकर्तृत्वाचा वाढु | कां विषयेंद्रियांचा धुमाडु |
हा जाणिजे तैं निवाडु | जैं देह पाविजे ॥ ३६३ ॥

धुमाडु=गडबड

अथवा शरीरातें सांडी | तऱ्ही इंद्रियांची तांडी |
हे आपणयांसवें काढी | घेऊनि जाय ॥ ३६४ ॥

तांडी=समुदाय

जैसा अपमानिला अतिथी | ने सुकृताची संपत्ति |
कां साइखडेयाची गती | सूत्रतंतू ॥ ३६५ ॥

सुकृताची=पुण्याची  साइखडेयाची=कळसूत्री बाहुल्या

नाना मावळतेनि तपनें | नेइजेती लोकांचीं दर्शनें |
हें असो द्रुती पवनें | नेईजे जैसी ॥ ३६६ ॥

तपनें=सूर्य   दर्शनें =पाहणे  द्रुती=गंध

तेवीं मनःषष्ठां ययां | इंद्रियांतें धनंजया |
देहराजु ने देहा- | पासूनि गेला ॥ ३६७ ॥

http://dnyaneshwariabhyas.blogspot.in/

by dr. vikrant tikone

=***********************  ***************************