ज्ञानेश्वरी अध्याय १५ वा, संत ज्ञानेश्वर ओव्या २६७ ते ३०७

ज्ञानेश्वरी अध्याय १५ वा, संत ज्ञानेश्वर ओव्या २६७ ते  ३०७

ततः पदं तत्परिमार्गितव्यं यस्मिन् गता न निवर्तन्ति भूयः।
तमेव चाद्यं पुरुषं प्रपद्ये यतः प्रवृत्तिः प्रसृता पुराणी ॥ ४॥


मग इदंतेसि वाळलें | जें मीपणेंवीण डाहारलें |
तें रूप पाहिजे आपलें | आपणचि ॥ २६७ ॥

इदं= ''हे दुसरे'' असे स्फुरण    मीपणेंवीण=मी अशी जाणीव नसलेले  

परी दर्पणाचेनि आधारें | एकचि करून दुसरें |
मुख पाहाती गव्हारें | तैसें नको हो ॥ २६८ ॥

गव्हारें=अज्ञानी

हें पाहाणें ऐसें असे वीरा | जैसा न बोडलिया विहिरा |
मग आपलिया उगमीं झरा | भरोनि ठाके ॥ २६९ ॥

बोडलिया=खणलेल्या  भरोनि ठाके=(मुळातच वाहत असतो)

नातरी आटलिया अंभ | निजबिंबीं प्रतिबिंब |
निहटे कां नभीं नभ | घटाभावीं ॥ २७० ॥

अंभ=पाणी   निहटे=एकरूप होणे, मिसळणे

नाना इंधनांशु सरलेया | वन्हि परते जेवीं आपणपयां |
तैसें आपेंआप धनंजया | न्याहाळणें जें गा ॥ २७१ ॥

जिव्हे आपली चवी चाखणें | चक्षू निज बुबुळ देखणें |
आहे तया ऐसें निरीक्षणें | आपुलें पैं ॥ २७२ ॥

कां प्रभेसि प्रभा मिळे | गगन गगनावरी लोळे |
नाना पाणी भरलें खोळे | पाणियाचिये ॥ २७३ ॥

खोळे=पिशवी

आपणचि आपणयातें | पाहिजे जें अद्वैतें |
तें ऐसें होय निरुतें | बोलिजतु असे ॥ २७४ ॥

निरुतें=निश्चित

जें पाहिजतेनवीण पाहिजे | कांहीं नेणणाचि जाणिजे |
आद्यपुरुष कां म्हणिजे | जया ठायातें ॥ २७५ ॥

पाहिजतेनवीण=दृष्टयावीन  नेणणाचि=ज्ञात्यावाचून

तेथही उपाधीचा वोथंबा | घेऊनि श्रुति उभविती जिभा |
मग नामरूपाचा वडंबा | करिती वायां ॥ २७६ ॥

वोथंबा=आधार वडंबा=बोलबाला

पैं भवस्वर्गा उबगले | मुमुक्षु योगज्ञाना वळघले |
पुढती न यों इया निगाले | भवस्वर्गा पैजा जेथ ॥ २७७ ॥

भवस्वर्गा =इह पर लोक    वळघले=आश्रय घेणे

पैजा=प्रतिज्ञा करून

संसाराचिया पायां पुढां | पळती वीतराग होडा |
ओलांडोनि ब्रह्मपदाचा कर्मकडा | घालिती मागां ॥ २७८ ॥

वीतराग=विरागी  होडा=पैज लावून

अहंतादिभावां आपुलियां | झाडा देऊनि आघवेया |
पत्र घेती ज्ञानिये जया | मूळघरासी ॥ २७९ ॥

पत्र=जयपत्र (परवाना )   मूळघरासी=मूळ (स्वरूपी)घरी जाण्यास 

पैं जेथुनी हे एवढी | विश्वपरंपरेची वेलांडी |
वाढती आशा जैशी कोरडी | निदैवाची ॥ २८० ॥

वेलांडी=विस्तार

जिये कां वस्तूचें नेणणें | आणिलें थोर जगा जाणणें |
नाहीं तें नांदविलें जेणें | मी तूं जगीं ॥ २८१ ॥

नेणणें=अज्ञान

पार्था तें वस्तु पहिलें | आपणपें आपुलें |
पाहिजे जैसें हिंवलें | हिंव हिंवें ॥ २८२ ॥

आणीकही एक तया | वोळखण असे धनंजया |
तरी जया कां भेटलिया | येणेंचि नाहीं ॥ २८३ ॥

परी तया भेटती ऐसें | जे ज्ञानें सर्वत्र सरिसे |
महाप्रळयांबूचे जैसें | भरलेपण ॥ २८४ ॥


निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामाः।
द्वन्द्वैर्विमुक्ताः सुखदुःखसंज्ञैर्गच्छन्त्यमूढाः पदमव्ययं तत् ॥ ५॥


जया पुरुषांचें कां मन | सांडोनि गेलें मोह मान |
वर्षांतीं जैसें घन | आकाशातें ॥ २८५ ॥

निकवड्या निष्ठुरा | उबगिजे जेवीं सोयरा |
तैसें नागवती विकारां | वेटाळूं जे ॥ २८६ ॥

निकवड्या=निर्धन नागवत= सापडत, गुंतत नाही

फळली केळी उन्मूळे | तैसी आत्मलाभें प्रबळे |
तयाची क्रिया ढाळेंढाळें | गळती आहे ॥ २८७ ॥

ढाळेंढाळें=हळू हळू

आगी लगलिया रुखीं | देखोनि सैरा पळती पक्षी |
तैसें सांडिलें अशेखीं | विकल्पीं जे ॥ २८८ ॥

विकल्पीं=संशय

आइकें सकळ दोषतृणीं | अंकुरिजती जिये मेदिनी |
तिये भेदबुद्धीची काहाणी | नाहीं जयातें ॥ २८९ ॥

भेदबुद्धीची=बुध्दीभेद करणारी ) (जमीनीरूपी)

सूर्योदयासरिसी | रात्री पळोनि जाय अपैसी |
गेली देहाहंता तैसी | अविद्येसवें ॥ २९० ॥

पैं आयुष्यहीना जीवातें | शरीर सांडी जेवीं अवचितें |
तेवीं निदसुरें द्वैतें | सांडिले जे ॥ २९१ ॥

निदसुरें=अज्ञानात्मक नकोसे 

लोहाचें सांकडें परिसा | न जोडे अंधारु रवि जैसा |
द्वैतबुद्धीचा तैसा | सदा दुकाळ जया ॥ २९२ ॥

सांकडें=कमतरता कठींनाई   दुकाळ=दुष्काळ

अगा सुखदुःखाकारें | द्वंद्वें देहीं जियें गोचरें |
तियें जयां कां समोरें | होतीचिना ॥ २९३ ॥

गोचरें=प्रकट होतात

स्वप्नींचें राज्य कां मरण | नोहे हर्षशोकांसि कारण |
उपवढलिया जाण | जियापरी ॥ २९४ ॥

उपवढलिया=जाग आल्यावर

तैसेम् सुखदुःखरूपीं | द्वंद्वीं जे पुण्यपापीं |
न घेपिजती सर्पीं | गरुड जैसें ॥ २९५ ॥

घेपिजती=घेरली जातात

आणि अनात्मवर्गनीर | सांडूनि आत्मरसाचें क्षीर |
चरताति जे सविचार | राजहंसु ॥ २९६ ॥

अनात्मवर्ग=असद्वस्तुरूपी

जैसा वर्षोनि भूतळीं | आपला रसु अंशुमाळी |
मागौता आणी रश्मिजाळीं | बिंबासीचि ॥ २९७ ॥

तैसें आत्मभ्रांतीसाठीं | वस्तु विखुरली बारावाटीं |
ते एकवटिती ज्ञानदृष्टी | अखंड जे ॥ २९८ ॥

आत्मभ्रांतीसाठीं= आत्मभ्रांतीमुळे

किंबहुना आत्मयाचा | निर्धारीं विवेकु जयांचा |
बुडाला वोघु गंगेचा | सिंधूमाजीं जैसा ॥ २९९ ॥

पैं आघवेंचि आपुलेंपणें | नुरेचि जया अभिलाषणें |
जैसें येथूनि पऱ्हां जाणें | आकाशा नाहीं ॥ ३०० ॥

पऱ्हां=पलीकडे जाणे

जैसा अग्नीचा डोंगरु | नेघे कोणी बीज अंकुरु |
तैसा मनीं जयां विकारु | उदैजेना ॥ ३०१ ॥

जैसा काढिलिया मंदराचळु | राहे क्षीराब्धि निश्चळु |
तैसा नुठी जयां सळु | कामोर्मीचा ॥ ३०२ ॥

सळु=उसळे

चंद्रमा कळीं धाला | न दिसे कोणें आंगी वोसावला |
तेवीं अपेक्षेचा अवखळा | न पडे जयां ॥ ३०३ ॥

कळीं धाला= सर्व कळा धारण करता झाला (पुनवेचा )

वोसावला=नष्ट झाला कमी झाला

अवखळा=न्यूनत्व, कमतरता

हें किती बोलूं असांगडें | जेवीं परमाणु नुरे वायूपुढें |
तैसें विषयांचें नावडे | नांवचि जयां ॥ ३०४ ॥

असांगडें=शब्दात न सांगता येण्या जोगे अवघड

एवं जे जे कोणी ऐसे | केले ज्ञानाग्नि हुताशें |
ते तेथ मिळती जैसें | हेमीं हेम ॥ ३०५ ॥

हुताशें=अग्नीत आहुती हेम=सोने 

तेथ म्हणिजे कवणें ठाईं | ऐसेंही पुससी कांहीं |
तरी तें पद गा नाहीं | वेंचु जया ॥ ३०६ ॥

वेंचु= नाश ऱ्हास

दृश्यपणें देखिजे | कां ज्ञेयत्वें जाणिजे |
अमुकें ऐसें म्हणिजे | तें जें नव्हे ॥ ३०७ ॥

http://dnyaneshwariabhyas.blogspot.in/

by dr. vikrant tikone