ज्ञानेश्वरी अध्याय १७ वा, ओव्या १७१ ते २१५

ज्ञानेश्वरी / अध्याय सतरावा / संत ज्ञानेश्वर

ओव्या १७१ ते २१५

अफलाकांक्षिभिर्यज्ञो विधिदृष्टो य इज्यते ॥
यष्टव्यमेवेति मनः समाधाय स सात्त्विकः ॥ ११॥


तरी एकु प्रियोत्तमु-/ | वांचोनि वाढों नेदी कामु |
जैसा का मनोधर्मु | पतिव्रतेचा ॥ १७१ ॥

नाना सिंधूतें ठाकोनि गंगा | पुढारां न करीचि रिगा |
का आत्मा देखोनि उगा | वेदु ठेला ॥ १७२ ॥

पुढारां=पुढे  रिगा=शिरणे वाहणे

तैसें जे आपुल्या स्वहितीं | वेंचूनियां चित्तवृत्ती |
नुरवितीचि अहंकृती | फळालागीं ॥ १७३ ॥

पातलेया झाडाचें मूळ | मागुतें सरों नेणेंचि जळ |
जिरालें गां केवळ | तयाच्याचि आंगीं ॥ १७४ ॥

तैसें मनें देहीं | यजननिश्चयाच्या ठायीं |
हारपोनि जें कांहीं | वांछितीना ॥ १७५ ॥

यजन=यज्ञ

तिहीं फळवांच्छात्यागीं | स्वधर्मावांचूनि विरागीं |
कीजे तो यज्ञु सर्वांगीं | अळंकृतु ॥ १७६ ॥

अळंकृतु=सुंदर परिपूर्ण

परी आरिसा आपणपें | डोळां जैसें घेपें |
कां तळहातींचें दीपें | रत्न पाहिजे ॥ १७७ ॥

घेपें=पाहणे

नाना उदितें दिवाकरें | गमावा मार्गु दिठी भरे |
तैसा वेदु निर्धारें | देखोनियां ॥ १७८ ॥

वेदु निर्धारें=वेद विचाराने वागणे

तियें कुंडें मंडप वेदी | आणीकही संभारसमृद्धी |
ते मेळवणी जैसी विधी | आपणपां केली ॥ १७९ ॥

 आपणपां=आपण स्वत:

सकळावयव उचितें | लेणीं पातलीं जैसीं आंगातें |
तैसे पदार्थ जेथिंचे तेथें | विनियोगुनी ॥ १८० ॥

काय वानूं बहुतीं बोलीं | जैसी सर्वाभरणीं भरली |
ते यज्ञविद्याचि रूपा आली | यजनमिषें ॥ १८१ ॥  

तैसा सांगोपांगु | निफजे जो यागु |
नुठऊनियां लागु | महत्त्वाचा ॥ १८२ ॥

लागु=आशा इच्छा 

प्रतिपाळु तरी पाटाचा | झाडीं कीजे तुळसीचा |
परी फळा फुला छायेचा | आश्रयो नाहीं ॥ १८३ ॥

पाटाचा=प्रेमाचा, मनापासून

किंबहुना फळाशेवीण | ऐसेया निगुती निर्माण |
होय तो यागु जाण | सात्त्विकु गा ॥ १८४ ॥


अभिसन्धाय तु फलं दंभार्थमपि चैव यत्।
इज्यते भरतश्रेष्ठ तं यज्ञं विद्धि राजसम् ॥ १२॥


आतां यज्ञु कीर वीरेशा | करी पैं याचि{ऐ}सा |
परी श्राद्धालागीं जैसा | अवंतिला रावो ॥ १८५ ॥

अवंतिला=आमंत्रित

जरी राजा घरासि ये | तरी बहुत उपेगा जाये |
आणि कीर्तीही होये | श्राद्ध न ठके ॥ १८६ ॥

न ठके= न थांबणार (होऊन जाईन) 

तैसा धरूनि आवांका | म्हणे स्वर्गु जोडेल असिका |
दीक्षितु होईन मान्यु लोकां | घडेल यागु ॥ १८७ ॥

आवांका =हेतु   असिका= आईता

ऐसी केवळ फळालागीं | महत्त्व फोकारावया जगीं |
पार्था निष्पत्ति जे यागीं | राजस पैं ते ॥ १८८ ॥


विधिहीनमसृष्टान्नं मन्त्रहीनमदक्षिणम्।
श्रद्दाविरहितं यज्ञं तामसं परिचक्षते ॥ १३॥


आणि पशुपक्षिविवाहीं | जोशी कामापरौता नाहीं |
तैसा तामसा यज्ञा पाहीं | आग्रहोचि मूळ ॥ १८९ ॥

वारया वाट न वाहे | कीं मरण मुहूर्त पाहे |
निषिद्धांसीं बिहे | आगी जरी ॥ १९० ॥

तरी तामसाचिया आचारा | विधीचा आथी वोढावारा |
म्हणूनि तो धनुर्धरा | उत्सृंखळु ॥ १९१ ॥

वोढावारा=धरबंध मर्यादा नसतो

नाहीं विधीची तेथ चाड | नये मंत्रादिक तयाकड |
अन्नजातां न सुये तोंड | मासिये जेवीं ॥ १९२ ॥
वैराचा बोधु ब्राह्मणा | तेथ कें रिगेल दक्षिणा |
अग्नि जाला वाउधाणा | वरपडा जैसा ॥ १९३ ॥

वाउधाणा =वावटळ  वरपडा=मदतनीस

तैसें वायांचि सर्वस्व वेंचे | मुख न देखती श्रद्धेचें |
नागविलें निपुत्रिकाचें | जैसें घर ॥ १९४ ॥

ऐसा जो यज्ञाभासु | तया नाम यागु तामसु |
आइकें म्हणे निवासु | श्रियेचा तो ॥ १९५ ॥

आता गंगेचें एक पाणी | परी नेलें आनानीं वाहणीं |
एक मळीं एक आणी | शुद्धत्व जैसें ॥ १९६ ॥

तैसें तिहीं गुणीं तप | येथ जाहलें आहे त्रिरूप |
तें एक केलें दे पाप | उद्धरी एक ॥ १९७ ॥

तरी तेंचि तिहीं भेदीं | कैसेनि पां म्हणौनि सुबुद्धी |
जाणों पाहासी तरी आधीं | तपचि जाण ॥ १९८ ॥

येथ तप म्हणजे काई | तें स्वरूप दाऊं पाहीं |
मग भेदिलें गुणीं तिहीं | तें पाठीं बोलों ॥ १९९ ॥

तरी तप जें कां सम्यक् | तेंही त्रिविध आइक |
शारीर मानसिक | शाब्द गा ॥ २०० ॥

आतां गा तिहीं माझारीं | शारीर तंव अवधारीं |
तरी शंभु कां श्रीहरी | पढियंता होय ॥ २०१ ॥

शारीर=शारीरिक तप


देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजनं शौचमार्जवम् ॥
ब्रह्मचर्यमहिंसा च शारीरं तप उच्यते ॥ १४॥


तया प्रिया देवतालया | यात्रादिकें करावया |
आठही पाहार जैसें पायां | उळिग घापे ॥ २०२ ॥

देवांगणमिरवणियां | अंगोपचार पुरवणियां |
करावया म्हणियां | शोभती हात ॥ २०३ ॥

लिंग कां प्रतिमा दिठी | देखतखेंवों अंगेष्टी |
लोटिजे कां काठी | पडली जैसी ॥ २०४ ॥

अंगेष्टी= शरीर

आणि विधिविनयादिकीं | गुणीं वडील जे लोकीं |
तया ब्राह्मणाची निकी | पाइकी कीजे ॥ २०५ ॥

पाइकी=सेवा

अथवा प्रवासें कां पीडा | का शिणले जे सांकडां |
ते जीव सुरवाडा | आणिजती ॥ २०६ ॥

सांकडां=संकटी

 
सकल तीर्थांचिये धुरे | जियें कां मातापितरें |
तयां सेवेसी कीर शरीरें | लोण कीजे ॥ २०७ ॥

लोण=ओवाळून टाकणे

आणि संसारा{ऐ}सा दारुणु | जो भेटलाचि हरी शीणु |
तो ज्ञानदानीं सकरुणु | भजिजे गुरु ॥ २०८ ॥

आणि स्वधर्माचा आगिठां | देह जाड्याचिया किटा |
आवृत्तिपुटीं सुभटा | झाडी कीजे ॥ २०९ ॥

आगिठां=अग्नीत किटा=मळ

आवृत्तिपुटीं=अभ्यास योग रूपी पुटी

वस्तु भूतमात्रीं नमिजे | परोपकारीं भजिजे |
स्त्रीविषयीं नियमिजे | नांवें नांवें ॥ २१० ॥

नांवें नांवें=वेळो वेळी

जन्मतेनि प्रसंगे | स्त्रीदेह शिवणें आंगें |
तेथूनि जन्म आघवें | सोंवळें कीजे ॥ २११ ॥

भुतमात्राचेनि नांवें | तृणही नासुडावें |
किंबहुना सांडावे | छेद भेद ॥ २१२ ॥

नासुडावें=त्रास देणे

ऐसैसी जैं शरीरीं | रहाटीची पडे उजरी |
तैं शारीर तप घुमरी | आलें जाण ॥ २१३ ॥

उजरी=आचरणाचे तेज घुमरी=भरास समृध्द्धी

पार्था समस्तही हें करणें | देहाचेनि प्रधानपणें |
म्हणौनि ययातें मी म्हणें | शारीर तप ॥ २१४ ॥

एवं शारीर जें तप | तयाचें दाविलें रूप |
आतां आइक निष्पाप | वाङ्मय तें ॥ २१५ ॥

वाङ्मय=वाणीचे

http://dnyaneshwariabhyas.blogspot.in/

by dr. vikrant tikone