ज्ञानेश्वरी अध्याय १५ वा, ओव्या ४७० ते ५२५

ज्ञानेश्वरी अध्याय १५ वा, संत ज्ञानेश्वर ओव्या ४७० ते ५२५

द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च।
क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते ॥ १६॥


मग तो म्हणे गा सव्यसाची | पैं इये संसारपाटणींची |
वस्ती साविया टांची | दुपुरुषीं ॥ ४७१ ॥

पाटणींची=शहराची(त)  साविया=सोबत  टांची=लहान उणी

दुपुरुषीं=दोन पुरुष

जैसी आघवांचि गगनीं | नांदत दिवोरात्री दोन्ही |
तैसे संसार राजधानीं | दोन्हीचि हे ॥ ४७२ ॥

आणिकही तिजा पुरुष आहे | परी तो या दोहींचें नांव न साहे |
जो उदेला गांवेंसीं खाये | दोहींतें ययां ॥ ४७३ ॥

परी ते तंव गोठी असो | आधीं दोन्हींची हे परियेसों |
जें संसारग्रामा वसों | आले असती ॥ ४७४ ॥

एक आंधळा वेडा पंगु | येर सर्वांगें पुरता चांगु |
परी ग्रामगुणें संगु | घडला दोघां ॥ ४७५ ॥

तया एका नाम क्षरु | येरातें म्हणती अक्षरु |
इहीं दोहींचि परी संसारु | कोंदला असे ॥ ४७६ ॥

आतां क्षरु तो कवणु | अक्षरु तो किं लक्षणु |
हा अभिप्रायो संपूर्णु | विवंचूं गा ॥ ४७७ ॥

तरी महदहंकारा- | लागुनियां धनुर्धरा |
तृणांतींचा पांगोरा- | वरी पैं गा ॥ ४७८ ॥

जें कांहीं सानें थोर | चालतें अथवा स्थिर |
किंबहुना गोचर | मनबुद्धींसि जें ॥ ४७९ ॥

जेतुलें पांचभौतिक घडतें | जें नामरूपा सांपडतें |
गुणत्रयाच्या पडतें | कामठां जें ॥ ४८० ॥

कामठां=टाकसाळ कारखाना

भूताकृतीचें नाणें | घडत भांगारें जेणें |
काळासि जूं खेळणें | जिहीं कवडां ॥ ४८१ ॥

कवडां=कवड्या (धन )

जाणणेंचि विपरीतें | जें जें कांहीं जाणिजेतें |
जें प्रतिक्षणीं निमतें | होऊनियां ॥ ४८२ ॥

जाणणेंचि विपरीतें=विपरीत ज्ञानाने

अगा काढूनि भ्रांतीचे दांग | उभवी सृष्टीचें आंग |
हें असो बहु जग | जया नाम ॥ ४८३ ॥

दांग=वन

पैं अष्टधा भिन्न ऐसें | जें दाविलें प्रकृतिमिसें |
जें क्षेत्रद्वारां छत्तिसें | भागी केलें ॥ ४८४ ॥

हें मागील सांगों किती | अगा आतांचि जें प्रस्तुतीं |
वृक्षाकार रूपाकृती | निरूपिलें ॥ ४८५ ॥

तें आघवेंचि साकारें | कल्पुनी आपणपयां पुरे |
जालें असें तदनुसारें | चैतन्यचि ॥ ४८६ ॥

पुरे=सारखे

जैसा कुहां आपणचि बिंबें | सिंह प्रतिबिंब पाहतां क्षोभे |
मग क्षोभला समारंभें | घाली तेथ ॥ ४८७ ॥

समारंभें=आवेशाने उडी

कां सलिलीं असतचि असे | व्योमावरी व्योम बिंबे जैसें |
अद्वैत होऊनि तैसें | द्वैत घेपे ॥ ४८८ ॥

व्योम=आकाश

अर्जुना गा यापरी | साकार कल्पूनि पुरीं |
आत्मा विस्मृतीचि करी | निद्रा तेथ ॥ ४८९ ॥

पैं स्वप्नीं सेजार देखिजे | मग पहुडणें जैसें तेथ कीजे |
तैसें पुरीं शयन देखिजे | आत्मयासी ॥ ४९० ॥

सेजार=बिछाना

पाठीं तिये निद्रेचेनि भरें | मी सुखी दुःखी म्हणत घोरें |
अहंममतेचेनि थोरें | वोसणायें सादें ॥ ४९१ ॥

वोसणायें=बरळणे  सादें=मोठ्याने

हा जनकु हे माता | हा मी गौर हीन पुरता |
पुत्र वित्त कांता | माझें हें ना ॥ ४९२ ॥

गौर=गोरा

ऐसिया वेंघोनि स्वप्ना | धांवत भवस्वर्गाचिया राना |
तया चैतन्या नाम अर्जुना | क्षर पुरुषु गा ॥ ४९३ ॥

वेंघोनि=स्वार होणे

आतां ऐक क्षेत्रज्ञु येणें | नामें जयातें बोलणें |
जग जीवु कां म्हणे | जिये दशेतें ॥ ४९४ ॥

जो आपुलेनि विसरें | सर्व भूतत्वें अनुकरें |
तो आत्मा बोलिजे क्षरें | पुरुष नामें ॥ ४९५ ॥

जे तो वस्तुस्थिती पुरता | म्हणौनि आली पुरुषता |
वरी देहपुरीं निदैजतां | पुरुषनामें ॥ ४९६ ॥

वस्तुस्थिती=स्वरूप

आणि क्षरपणाचा नाथिला | आळु यया ऐसेनि आला |
जे उपाधींचि आतला | म्हणौनियां ॥ ४९७ ॥

नाथिला=नसलेला

जैसी खळाळीचिया उदका- | सरसीं आंदोळे चंद्रिका |
तैसा विकारां औपाधिका | ऐसाचि गमे ॥ ४९८ ॥

औपाधिका=उपाधी

कां खळाळु मोटका शोषे | आणि चंद्रिका तैं सरिसींच भ्रंशे |
तैसा उपाधिनाशीं न दिसे | उपाधिकु ॥ ४९९ ॥

ऐसें उपाधीचेनि पाडें | क्षणिकत्व यातें जोडे |
तेणें खोंकरपणें घडे | क्षर हें नाम ॥ ५०० ॥

खोंकरपणें=क्षणभंगुर,नष्ट होणारे

एवं जीवचैतन्य आघवें | हें क्षर पुरुष जाणावें |
आतां रूप करूं बरवें | अक्षरासी ॥ ५०१ ॥

तरी अक्षरु जो दुसरा | पुरुष पैं धनुर्धरा |
तो मध्यस्थु गा गिरिवरां | मेरु जैसा ॥ ५०२ ॥

जे तो पृथ्वी पाताळ स्वर्गीं | इहीं न भेदे तिहीं भागीं |
तैसा दोहीं ज्ञानाज्ञानांगीं | पडेना जो ॥ ५०३ ॥

ना यथार्थज्ञानें एक होणें | ना अन्यथात्वें दुजें घेणें |
ऐसें निखिळ जें नेणणें | तेंचि तें रूप ॥ ५०४ ॥

एक होणें=(ब्रह्म स्वरूपी)

 
पांसुता निःशेष जाये | ना घटभांडादि होये |
तया मृत्पिंडा ऐसें आहे | मध्यस्थ जें ॥ ५०५ ॥

पांसुता=धूळपणा   मृत्पिंडा=मातीचा गोळा

पैं आटोनि गेलिया सागरु | मग तरंगु ना नीरु |
तया ऐशी अनाकारु | जे दशा गा ॥ ५०६ ॥

पार्था जागणें तरी बुडे | परी स्वप्नाचें कांहीं न मांडे |
तैसिये निद्रे सांगडें | न्याहाळणें जें ॥ ५०७ ॥

सांगडें=सारखे

विश्व आघवेंचि मावळे | आणि आत्मबोधु तरी नुजळे |
तिये अज्ञानदशे केवळे | अक्षरु नाम ॥ ५०८ ॥

सर्वां कळीं सांडिलें जैसें | चंद्रपण उरे अंवसे।
रूप जाणावें तैसें | अक्षराचें ॥ ५०९ ॥

पैं सर्वोपाधिविनाशें। हे जीवदशा जेथ पैसे |
फळपाकांत जैसें | झाड बीजीं ॥ ५१० ॥

तैसें उपाधी उपहित | थोकोनि ठाके जेथ |
तयातें अव्यक्त | बोलती गा ॥ ५११ ॥

उपहित =विरहीत  थोकोनि=थांबून

घन अज्ञान सुषुप्ती | तो बीजभावो म्हणती |
येर स्वप्न हन जागृती | फळभावो तयाचा ॥ ५१२ ॥

जयासी कां बीजभावो | वेदांतीं केला ऐसा आवो |
तो तया पुरुषा ठावो | अक्षराचा ॥ ५१३ ॥

आवो=प्रतिष्ठा

जेथूनि अन्यथाज्ञान | फांकोनि जागृति स्वप्न |
नानाबुद्धीचें रान | रिगालें असे ॥ ५१४ ॥

जीवत्व जेथुनी किरीटी | विश्व उठतचि उठी |
ते उभय भेदांची मिठी | अक्षरु पुरुषु ॥ ५१५ ॥

येरु क्षर पुरुषु कां जनीं | जिहीं खेळे जागृतीं स्वप्नीं |
तिया अवस्था जो दोन्ही | वियाला गा ॥ ५१६ ॥

पैं अज्ञानघनसुषुप्ती | ऐसैसी जे कां ख्याती |
या उणी एकी प्राप्ती | ब्रह्माची जे ॥ ५१७ ॥

साचचि पुढती वीरा | जरी न येतां स्वप्न जागरा |
तरी ब्रह्मभावो साचोकारा | म्हणों येता ॥ ५१८ ॥

परी प्रकृतिपुरुषें दोनी | अभ्रें जालीं जियें गगनीं |
क्षेत्रक्षेत्रज्ञु स्वप्नीं | देखिला जियें ॥ ५१९ ॥

हें असो अधोशाखा | या संसाररूपा रुखा |
मूळ तें रूप पुरुषा | अक्षराचें ॥ ५२० ॥

हा पुरुषु कां म्हणिजे | जे पूर्णपणेंचि निजें |
पैं मायापुरीं पहुडिजे | तेणेंही बोलें ॥ ५२१ ॥

आणि विकारांची जे वारी | ते विपरीत ज्ञानाची परी |
नेणिजे जिये माझारीं | ते सुषुप्ती गा हा ॥ ५२२ ॥

म्हणौनि यया आपैसें | क्षरणें या नसे |
आणिकेंही हा न नाशे | ज्ञानाउणें ॥ ५२३ ॥

ज्ञानाउणें=ज्ञाना वाचून

यालागीं हा अक्षरु | ऐसा वेदांतीं डगरु |
केला देशी थोरु | सिद्धांताच्या ॥ ५२४ ॥

डगरु=कीर्ती प्रसिद्धी

ऐसें जीवकार्य कारण | जया मायासंगुचि लक्षण |
अक्षर पुरुषु जाण | चैतन्य तें ॥ ५२५ ॥

http://dnyaneshwariabhyas.blogspot.in/

by dr. vikrant tikone