ज्ञानेश्वरी अध्याय ११ वा, ओव्या २४५ ते ३०६

 

ज्ञानेश्वरी / अध्याय अकरावा / विश्वरूप दर्शन / संत ज्ञानेश्वर

ओव्या २४५ ते ३०६

ततः स विस्मयाविष्टो हृष्टरोमा धनंजयः।
प्रणम्य शिरसा देवं कृताञ्जलिरभाषत ॥ १४॥


तेथ एक विश्व एक आपण, ऐसें अळुमाळ होतें जें दुजेपण,
तेंही आटोनि गेलें अंतःकरण, विरालें सहसा ॥ २४५ ॥

 
आंतु आनंदा चेइरें जाहलें, बाहेरि गात्रांचें बळ हारपोनि गेलें,
आपाद पां गुंतलें, पुलकांचलें ॥ २४६ ॥

 

चेइरें=जागे   पुलकांचलें=रोमांच

वार्षिये प्रथमदशे, वोहळलया शैलांचें सर्वांग जैसें,
विरूढे कोमलांकुरीं तैसे, रोमांच जाहले ॥ २४७ ॥

 

शैलांचें=पर्वत

शिवतला चंद्रकरीं, सोमकांतु द्रावो धरी,
तैसिया स्वेदकणिका शरीरीं, दाटलिया ॥ २४८ ॥

माजीं सापडलेनि अलिकुळें, जळावरी कमळकळिका जेवीं आंदोळे,
तेवीं आंतुलिया सुखोर्मीचेनि बळें, बाहेरि कांपे ॥ २४९ ॥

 

अलिकुळें=भुंग्यांचा समुदाय

कर्पूरकर्दळीचीं गर्भपुटें, उकलतां कापुराचेनि कोंदाटें,
पुलिका गळती तेवीं थेंबुटें, नेत्रौनि पडती ॥ २५० ॥

पुलिका=द्राव

उदयलेनि सुधाकरें, जैसा भरलाचि समुद्र भरे,
तैसा वेळोवेळां उर्मिभरें, उचंबळत असे ॥ २५१ ॥

ऐसा सात्त्विकांही आठां भावां, परस्परें वर्ततसे हेवा,
तेथ ब्रह्मानंदाची जीवा, राणीव फावली ॥ २५२ ॥

 

राणीव फावली=राज्यपद मिळाले 

तैसाचि तया सुखानुभवापाठीं, केला द्वैताचा सांभाळु दिठी,
मग उसासौनि किरीटी, वास पाहिली ॥ २५३ ॥

 

वास पाहिली=सभोवताली पहिले  

तेथ बैसला होता जिया सवा, तियाचिया कडे मस्तक खालविला देवा,
जोडूनि करसंपुट बरवा, बोलतु असे ॥ २५४ ॥

सवा=बाजू दिशा

अर्जुन उवाच।
पश्यामि देवांस्तव देव देहे सर्वांस्तथा भूतविशेषसंघान् ॥
ब्रह्माणमीशं कमलासनस्थ मृषींश्चसर्वानुरगांश्च दिव्यान् ॥ १५॥


म्हणे जयजयाजी स्वामी, नवल कृपा केली तुम्हीं,
जें हें विश्वरूप कीं आम्हीं, प्राकृत देखों ॥ २५५ ॥

 

प्राकृत=सामान्य

परि साचचि भलें केलें गोसाविया, मज परितोषु जाहला साविया,
जी देखलासि जो इया, सृष्टीसी तूं आश्रयो ॥ २५६ ॥

 

साविया=सहज

देवा मंदराचेनि अंगलगें, ठायीं ठायीं श्वापदांचीं दांगें,
तैसीं इयें तुझ्या देहीं अनेगें, देखतसें भुवनें ॥ २५७ ॥

 

अंगलगें =आश्रये   दांगें=वने

अहो आकाशचिये खोळे, दिसती ग्रहगणांचीं कुळें,
कां महावृक्षीं अविसाळें, पक्षिजातीचीं ॥ २५८ ॥

 

अविसाळें-घरटी

तयापरी श्रीहरी, तुझिया विश्वात्मकीं इये शरीरीं,
स्वर्गु देखतसें अवधारीं, सुरगणेंसीं ॥ २५९ ॥

प्रभु महाभूतांचें पंचक, येथ देखत आहे अनेक,
आणि भूतग्राम एकेक, भूतसृष्टीचें ॥ २६० ॥

जी सत्यलोकु तुजमाजीं आहे, देखिला चतुराननु हा नोहे ?,
आणि येरीकडे जंव पाहें, तंव कैलासुही दिसे ॥ २६१ ॥

श्रीमहादेव भवानियेशीं, तुझ्या दिसतसे एके अंशीं,
आणि तूंतेंही गा हृषीकेशी, तुजमाजीं देखे ॥ २६२ ॥

पैं कश्यपादि ऋषिकुळें, इयें तुझिया स्वरूपीं सकळें,
देखतसें पाताळें, पन्नगेंशीं ॥ २६३ ॥

 

पन्नगेंशीं=नाग

किंबहुना त्रैलोक्यपती, तुझिया एकेकाचि अवयवाचिये भिंती,
इयें चतुर्दशभुवनें चित्राकृती, अंकुरलीं जाणों ॥ २६४ ॥

आणि तेथिंचे जे जे लोक, ते चित्ररचना जी अनेक,
ऐसें देखतसे अलोकिक, गांभीर्य तुझें ॥ २६५ ॥


अनेकबाहूदरवक्त्रनेत्रं पश्यामि त्वां सर्वतोऽनंतरूपम्।
नान्तं न मध्यं न पुनस्तवादिं पश्यामि विश्वेश्वर विश्वरूपम् ॥ १६॥


त्या दिव्यचक्षूंचेनि पैसें, चहुंकडे जंव पाहात असें,
तंव दोर्दंडीं कां जैसें, आकाश कोंभैलें ॥ २६६ ॥

 

पैसें=विस्ताराने (मदतीने)    दोर्दंडीं=बाहूत

तैसे एकचि निरंतर, देवा देखत असें तुझे कर,
करीत आघवेचि व्यापार, एकेचि काळीं ॥ २६७ ॥

मग महाशून्याचेनि पैसारें, उघडलीं ब्रह्मकटाहाचीं भांडारें,
तैसीं देखतसें अपारें, उदरें तुझीं ॥ २६८ ॥

 

पैसारें=विस्तारात

जी सहस्रशीर्षयाचें देखिलें, कोडीवरी होताति एकीवेळें,
कीं परब्रह्मचि वदनफळें, मोडोनि आलें ॥ २६९ ॥

 

कोडीवरी=कोट्यावधी    वदनफळें=तोंडरुपी फळे मोडोनि=बहरून

तैसीं वक्त्रें जी जेउतीं तेउतीं, तुझीं देखितसे विश्वमूर्ती,
आणि तयाचिपरी नेत्रपंक्ती, अनेका सैंघ ॥ २७० ॥

हें असो स्वर्ग पाताळ, कीं भूमी दिशा अंतराळ,
हे विवक्षा ठेली सकळ, मूर्तिमय देखतसें ॥ २७१ ॥

विवक्षा=वर्णन करण्याची बोलण्याची इच्छा

हें तुजवीण एकादियाकडे, परमाणूहि एतुला कोडें,
अवकाशु पाहतसें परि न सांपडे, ऐसें व्यापिलें तुवां ॥ २७२ ॥

 

एकादियाकडे=एका बाजूस

इये नानापरी अपरिमितें, जेतुलीं साठविलीं होतीं महाभूतें,
तेतुलाहि पवाडु तुवां अनंतें, कोंदला देखतसें ॥ २७३ ॥

 

पवाडु=विस्तार

ऐसा कवणें ठायाहूनि तूं आलासी, एथ बैसलासि कीं उभा आहासि,
आणि कवणिये मायेचिये पोटीं होतासी, तुझें ठाण केवढें ॥ २७४ ॥

तुझें रूप वय कैसें, तुजपैलीकडे काय असे,
तूं काइसयावरी आहासि ऐसें, पाहिलें मियां ॥ २७५ ॥

तंव देखिलें जी आघवेंचि, तरि आतां तुज ठावो तूंचि,
तूं कवणाचा नव्हेसि ऐसाचि, अनादि आयता ॥ २७६ ॥

तूं उभा ना बैठा, दिघडु ना खुजटा,
तुज तळीं वरी वैकुंठा, तूंचि आहासी ॥ २७७ ॥

 

दिघडु= दीर्घ उंच

तूं रूपें आपणयांचि ऐसा, देवा तुझी तूंचि वयसा,
पाठीं पोट परेशा, तुझें तूं गा ॥ २७८ ॥

किंबहुना आतां, तुझें तूंचि आघवें अनंता,
हें पुढत पुढती पाहतां, देखिलें मियां ॥ २७९ ॥

परि या तुझिया रूपाआंतु, जी उणीव एक असे देखतु,
जे आदि मध्य अंतु, तिन्हीं नाहीं ॥ २८० ॥

एऱ्हवीं गिंवसिलें आघवां ठायीं, परि सोय न लाहेचि कहीं,
म्हणौनि त्रिशुद्धी हे नाहीं, तिन्ही एथ ॥ २८१ ॥

 

सोय=शोध  त्रिशुद्धी=निश्चित

एवं आदिमध्यांतरहिता, तूं विश्वेश्वरा अपरिमिता,
देखिलासि जी तत्त्वतां, विश्वरूपा ॥ २८२ ॥

तुज महामूर्तीचिया आंगी, उमटलिया पृथक् मूर्ती अनेगी,
लेइलासी वानेपरींची आंगीं, ऐसा आवडतु आहासी ॥ २८३ ॥

 

वानेपरींची=वेग वेगळ्या प्रकारची आंगी =वस्त्र आवडतु=वाटते

नाना पृथक् मूर्ती तिया द्रुमवल्ली, तुझिया स्वरूपमहाचळीं,
दिव्यालंकार फुलीं फळीं, सासिन्नलिया ॥ २८४ ॥

 

द्रुमवल्ली=वृक्ष वल्ली महाचळीं,=महापर्वत

हो कां जे महोदधीं तूं देवा, जाहलासि तरंगमूर्ती हेलावा,
कीं तूं एक वृक्षु बरवा, मूर्तिफळीं फळलासी ॥ २८५ ॥

जी भूतीं भूतळ मांडिलें, जैसें नक्षत्रीं गगन गुढलें,
तैसें मूर्तिमय भरलें, देखतसें तुझें रूप ॥ २८६ ॥

 

गुढलें=व्यापणे

जी एकेकीच्या अंगप्रांतीं, होय जाय हें त्रिजगती,
एवढियाही तुझ्या आंगीं मूर्ती, कीं रोमा जालिया ॥ २८७ ॥

 
ऐसा पवाडु मांडूनि विश्वाचा, तूं कवण पां एथ कोणाचा,
हें पाहिलें तंव आमुचा, सारथी तोचि तूं ॥ २८८ ॥

तरी मज पाहतां मुकुंदा, तूं ऐसाचि व्यापकु सर्वदा,
मग भक्तानुग्रहें तया मुग्धा, रूपातें धरिसी ॥ २८९ ॥

 
कैसें चहूं भुजांचें सांवळें, पाहतां वोल्हावती मन डोळे,
खेंव देऊं जाइजे तरी आकळे, दोहींचि बाहीं ॥ २९० ॥

 

वोल्हावती=निवतात

ऐसी मूर्ति कोडिसवाणी कृपा, करूनि होसी ना विश्वरूपा,
कीं अमुचियाचि दिठी सलेपा, जें सामान्यत्वें देखिती ॥ २९१ ॥

 

कोडिसवाणी=लोभसवाणी सलेपा=दोषयुक्त

तरी आतां दिठीचा विटाळु गेला, तुवां सहजें दिव्यचक्षू केला,
म्हणौनि यथारूपें देखवला, महिमा तुझा ॥ २९२ ॥

परी मकरतुंडामागिलेकडे, तोचि होतासि तूं एवढें,
रूप जाहलासि हें फुडें, वोळखिलें मियां ॥ २९३ ॥

मकरतुंडामागिलेकडे=रथाच्या सारथ्याची जागा

किरीटिनं गदिनं चक्रिणं च तेजोराशिं सर्वतो दीप्तिमन्तम्।
पश्यामि त्वां दुर्निरीक्ष्यं समन्ताद्दीप्तानलार्कद्युतिमप्रमेयम् ॥ १७॥


नोहे तोचि हा शिरीं ?, मुकुट लेइलासि श्रीहरी,
परी आतांचें तेज आणि थोरी, नवल कीं बहु हें ॥ २९४ ॥

तेंचि हें वरिलियेचि हातीं, चक्र परिजितया आयती,
सांवरितासि विश्वमूर्ती, ते न मोडे खूण ॥ २९५ ॥

 

आयती=तयारीत ,सहज  

येरीकडे तेचि हे नोहे गदा, आणि तळिलिया दोनी भुजा निरायुधा,
वागोरे सांवरावया गोविंदा, संसरिलिया ॥ २९६ ॥

 

वागोरे=लगाम  संसरिलिया=सरसावला

आणि तेणेंचि वेगें सहसा, माझिया मनोरथासरिसा,
जाहलासि विश्वरूपा विश्वेशा, म्हणौनि जाणें ॥ २९७ ॥

परी कायसें बा हें चोज, विस्मयो करावयाहि पाडू नाहीं मज,
चित्त होऊनि जातसें निर्बुज, आश्चर्यें येणें ॥ २९८ ॥

 

निर्बुज=स्तब्ध

हें एथ आथि कां येथ नाहीं, ऐसें श्वसोंही नये कांहीं,
नवल अंगप्रभेची नवाई, कैसी कोंदलीं सैंघ ॥ २९९ ॥

 

श्वसोंही=श्वास ही घेता येत नाही

एथ अग्नीचीही दिठी करपत, सूर्य खद्योतु तैसा हारपत,
ऐसें तीव्रपण अद्भुत, तेजाचें यया ॥ ३०० ॥

 

खद्योतु=काजवा

हो कां महातेजाचिया महार्णवीं, बुडोनि गेली सृष्टी आघवी,
कीं युगांतविजूंच्या पालवीं, झांकलें गगन ॥ ३०१ ॥

नातरी संहारतेजाचिया ज्वाळा, तोडोनि माचू बांधला अंतराळां,
आतां दिव्य ज्ञानाचिया डोळां, पाहवेना ॥ ३०२ ॥

उजाळु अधिकाधिक बहुवसु, धडाडीत आहे अतिदाहसु,
पडत दिव्यचक्षुंसही त्रासु, न्याहाळितां ॥ ३०३ ॥

 

उजाळु=तेज

हो कां जे महाप्रळयींचा भडाडु, होता काळाग्निरुद्राचिया ठायीं गूढु,
तो तृतीयनयनाचा मढू, फुटला जैसा ॥ ३०४ ॥

 

मढू=कळी (नेत्ररूपी )

तैसें पसरलेनि प्रकाशें, सैंघ पांचवनिया ज्वाळांचे वळसे,
पडतां ब्रह्मकटाह कोळिसे, होत आहाती ॥ ३०५ ॥

 

पांचवनिया=पंचाग्नी

ऐसा अद्भुत तेजोराशी, जन्मा नवल म्यां देखिलासी,
नाहीं व्याप्ती आणि कांतीसी, पारु जी तुझिये ॥ ३०६ ॥

http://dnyaneshwariabhyas.blogspot.in/

by विक्रांत प्रभाकर तिकोणे

ॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐ