ज्ञानेश्वरी / अध्याय बारावा / संत ज्ञानेश्वर
भक्तियोग ओव्या १ ते ८२
॥ ॐ श्री परमात्मने नमः ॥
॥ अथ श्रीमद्भगवद्गीता ॥
। अथ द्वादशोऽध्यायः - अध्याय बारावा,।
। भक्तियोगः।
जय जय वो शुद्धे, उदारे प्रसिद्धे,
अनवरत आनंदे, वर्षतिये ॥ १ ॥
॥ अथ श्रीमद्भगवद्गीता ॥
। अथ द्वादशोऽध्यायः - अध्याय बारावा,।
। भक्तियोगः।
जय जय वो शुद्धे, उदारे प्रसिद्धे,
अनवरत आनंदे, वर्षतिये ॥ १ ॥
अनवरत=सतत
विषयव्याळें मिठी, दिधलिया नुठी ताठी,
ते तुझिये गुरुकृपादृष्टी, निर्विष होय ॥ २ ॥
व्याळें=साप नुठी=न उठणे ताठी,=निश्चेष्ट अवस्था
तरी कवणातें तापु पोळी, कैसेनि वो शोकु जाळी,
जरी प्रसादरसकल्लोळीं, पुरें येसि तूं ॥ ३ ॥
योगसुखाचे सोहळे, सेवकां तुझेनि स्नेहाळे,
सोऽहंसिद्धीचे लळे, पाळिसी तूं ॥ ४ ॥
सोऽहंसिद्धीचे=मी तोच ब्रह्म आहे ही अवस्था
लळे,=लाड ,कौतुक
आधारशक्तीचिया अंकीं, वाढविसी कौतुकीं,
हृदयाकाशपल्लकीं, परीये देसी निजे ॥ ५ ॥
आधारशक्ती=मूलाधार चक्र अंकीं=मांडीवर
हृदयाकाशपल्लकीं=हृदय आकाशाच्या पाळण्यात
परीये=झोके
प्रत्यक्ज्योतीची वोवाळणी, करिसी मनपवनाचीं खेळणीं,
आत्मसुखाची बाळलेणीं, लेवविसी ॥ ६ ॥
प्रत्यक्ज्योतीची=निजात्मज्योती
सतरावियेचें स्तन्य देसी, अनुहताचा हल्लरू गासी,
समाधिबोधें निजविसी, बुझाऊनि ॥ ७ ॥
सतरावियेचें=सतरावी जीवन कला,ब्रह्मस्थानातील
सरोवरातील अमृत
हल्लरू=अंगाई
म्हणौनि साधकां तूं माउली, पिके सारस्वत तुझिया पाउलीं,
या कारणें मी साउली, न संडीं तुझी ॥ ८ ॥
सारस्वत=सर्व विद्या ज्ञान
अहो सद्गुरुचिये कृपादृष्टी, तुझें कारुण्य जयातें अधिष्ठी,
तो सकलविद्यांचिये सृष्टीं, धात्रा होय ॥ ९ ॥
अधिष्ठी=अधिष्टान मुक्काम
धात्रा=ब्रह्मदेव
म्हणौनि अंबे श्रीमंते, निजजनकल्पलते,
आज्ञापीं मातें, ग्रंथनिरूपणीं ॥ १० ॥
कल्पलते=इच्छा पूर्ण करणारी वेल
नवरसीं भरवीं सागरु, करवीं उचित रत्नांचे आगरु,
भावार्थाचे गिरिवरु, निफजवीं माये ॥ ११ ॥
गिरिवरु=पर्वत
साहित्यसोनियाचिया खाणी, उघडवीं देशियेचिया क्षोणीं,
विवेकवल्लीची लावणी, हों देई सैंघ ॥ १२ ॥
देशियेचिया=मराठी भाषा क्षोणीं,=जमीनीत
संवादफळनिधानें, प्रमेयाचीं उद्यानें,
लावीं म्हणे गहनें, निरंतर ॥ १३ ॥
निधानें=गुप्त धन
पाखांडाचे दरकुटे, मोडीं वाग्वाद अव्हांटे,
कुतर्कांचीं दुष्टें, सावजें फेडीं ॥ १४ ॥
पाखांडाचे =नास्तिकांच्या दरकुटे=दऱ्या
वाग्वाद अव्हांटे,=वादविवादाच्या आडवाटा
सावजें=श्वापदे
श्रीकृष्णगुणीं मातें, सर्वत्र करीं वो सरतें,
राणिवे बैसवी श्रोते, श्रवणाचिये ॥ १५ ॥
सरतें,=समर्थ राणिवे=राज्यावर
ये मराठीयेचिया नगरीं, ब्रह्मविद्येचा सुकाळु करी,
घेणें देणें सुखचिवरी, हो देई या जगा ॥ १६ ॥
तूं आपुलेनि स्नेहपल्लवें, मातें पांघुरविशील सदैवें,
तरी आतांचि हें आघवें, निर्मीन माये ॥ १७ ॥
पल्लवें=पदरी
इये विनवणीयेसाठीं, अवलोकिलें गुरु कृपादृष्टी,
म्हणे गीतार्थेंसी उठी, न बोलें बहु ॥ १८ ॥
तेथ जी जी महाप्रसादु, म्हणौनि साविया जाहला आनन्दु,
आतां निरोपीन प्रबंधु, अवधान दीजे ॥ १९ ॥
साविया=सहज स्वाभाविकपणे
अर्जुन उवाच।
एवं सतत युक्ता ये भक्तास्त्वां पर्युपासते,
ये चाप्यक्षरमव्यक्तं तेषां के योगवित्तमाः ॥ १॥
तरी सकलवीराधिराजु, जो सोमवंशीं विजयध्वजु,
तो बोलता जाहला आत्मजु, पंडुनृपाचा ॥ २० ॥
अर्जुन उवाच।
एवं सतत युक्ता ये भक्तास्त्वां पर्युपासते,
ये चाप्यक्षरमव्यक्तं तेषां के योगवित्तमाः ॥ १॥
तरी सकलवीराधिराजु, जो सोमवंशीं विजयध्वजु,
तो बोलता जाहला आत्मजु, पंडुनृपाचा ॥ २० ॥
कृष्णातें म्हणे अवधारिलें, आपण विश्वरूप मज दाविलें,
तें नवल म्हणौनि बिहालें, चित्त माझें ॥ २१ ॥
आणि इये कृष्णमूर्तीची सवे, यालागीं सोय धरिली जीवें,
तंव नको म्हणोनि देवें, वारिलें मातें ॥ २२ ॥
वारिलें=बजावले
तरी व्यक्त आणि अव्यक्त, हें तूंचि एक निभ्रांत,
भक्ती पाविजे व्यक्त, अव्यक्त योगें ॥ २३ ॥
या दोनी जी वाटा, तूंतें पावावया वैकुंठा,
व्यक्ताव्यक्त दारवंठां, रिगिजे येथ ॥ २४ ॥
पैं जे वानी श्यातुका, तेचि वेगळिये वाला येका,
म्हणौनि एकदेशिया व्यापका, सरिसा पाडू ॥ २५ ॥
वानी =कस श्यातुका=१०० तोळे सोने
वाला=वालभर (दोन गुंजा) सोने
अमृताचिया सागरीं, जे लाभे सामर्थ्याची थोरी,
तेचि दे अमृतलहरी, चुळीं घेतलेया ॥ २६ ॥
हे कीर माझ्या चित्तीं, प्रतीति आथि जी निरुती,
परि पुसणें योगपती, तें याचिलागीं ॥ २७ ॥
जें देवा तुम्हीं नावेक, अंगिकारिलें व्यापक,
तें साच कीं कवतिक, हें जाणावया ॥ २८ ॥
नावेक=क्षणभर
तरी तुजलागीं कर्म, तूंचि जयांचें परम,
भक्तीसी मनोधर्म, विकोनि घातला ॥ २९ ॥
इत्यादि सर्वीं परीं, जे भक्त तूंतें श्रीहरी,
बांधोनियां जिव्हारीं, उपासिती ॥ ३० ॥
जिव्हारीं=हृदयी
आणि जें प्रणवापैलीकडे, वैखरीयेसी जें कानडें,
कायिसयाहि सांगडें, नव्हेचि जें वस्तु ॥ ३१ ॥
कानडें-अवघड
सांगडें=सारखे
तें अक्षर जी अव्यक्त, निर्देश देशरहित,
सोऽहंभावें उपासित, ज्ञानिये जे ॥ ३२ ॥
तयां आणि जी भक्तां, येरयेरांमाजी अनंता,
कवणें योगु तत्त्वतां, जाणितला सांगा ॥ ३३ ॥
इया किरीटीचिया बोला, तो जगद्बंधु संतोषला,
म्हणे हो प्रश्नु भला, जाणसी करूं ॥ ३४ ॥
श्री भगवानुवाच।
मय्यावेश्य मनो ये मां नित्ययुक्ता उपासते।
श्रद्धया परयोपेतास्ते मे युक्ततमा मताः ॥ २॥
तरी अस्तुगिरीचियां उपकंठीं, रिगालिया रविबिंबापाठीं,
रश्मी जैसे किरीटी, संचरती ॥ ३५ ॥
उपकंठीं=जवळील भाग
कां वर्षाकाळीं सरिता, जैसी चढों लागें पांडुसुता,
तैसी नीच नवी भजतां, श्रद्धा दिसे ॥ ३६ ॥
परी ठाकिलियाहि सागरु, जैसा मागीलही यावा अनिवारु,
तिये गंगेचिये ऐसा पडिभरु, प्रेमभावा ॥ ३७ ॥
पडिभरु=अधिक वाढता (जोर)
तैसें सर्वेंद्रियांसहित, मजमाजीं सूनि चित्त,
जे रात्रिदिवस न म्हणत, उपासिती ॥ ३८ ॥
सूनि=घालून
इयापरी जे भक्त, आपणपें मज देत,
तेचि मी योगयुक्त, परम मानीं ॥ ३९ ॥
ये त्वक्षर्मनिर्देश्यमव्यक्तं पर्युपासते।
सर्वत्रगमचिन्त्यं च कूटस्थमचलं ध्रुवं ॥ ३॥
आणि येर तेही पांडवा, जे आरूढोनि सोऽहंभावा,
झोंबती निरवयवा, अक्षरासी ॥ ४० ॥
मनाची नखी न लगे, जेथ बुद्धीची दृष्टी न
रिगे,
ते इंद्रियां कीर जोगें, कायि होईल ? ॥ ४१ ॥
ते इंद्रियां कीर जोगें, कायि होईल ? ॥ ४१ ॥
मनाची नखी=नख न लगे (मनाचा प्रवेश न होणे )
परी ध्यानाही कुवाडें, म्हणौनि एके ठायीं न संपडे,
व्यक्तीसि माजिवडें, कवणेही नोहे ॥ ४२ ॥
कुवाडें,=कोडे गूढ व्यक्तीसि=व्यक्तआकारा माजिवडें=मध्ये
जया सर्वत्र सर्वपणें, सर्वांही काळीं असणें,
जें पावूनि चिंतवणें, हिंपुटी जाहलें ॥ ४३ ॥
चिंतवणें=चिंतन हिंपुटी=दु:खी खिन्न
जें होय ना नोहे, जें नाहीं ना आहे,
ऐसें म्हणौनि उपाये, उपजतीचि ना ॥ ४४ ॥
जें चळे ना ढळे, सरे ना मैळे,
तें आपुलेनीचि बळें, आंगविलें जिहीं ॥ ४५ ॥
आंगविलें=प्राप्त केले
सन्नियम्येन्द्रियग्रामं सर्वत्र समबुद्धयः।
ते प्राप्नुवन्ति मामेव सर्वभूतहिते रताः ॥ ४॥
पैं वैराग्यमहापावकें, जाळूनि विषयांचीं कटकें,
अधपलीं तवकें, इंद्रियें धरिलीं ॥ ४६ ॥
पावकें=अग्नीत कटकें=सैन्य अधपलीं=होरपळली
तवकें=धैर्याने नेटाने
मग संयमाची धाटी, सूनि मुरडिलीं उफराटीं,
इंद्रियें कोंडिलीं कपाटीं, हृदयाचिया ॥ ४७ ॥
धाटी=पाशा , सूनि=मध्ये
अपानींचिया कवाडा, लावोनि आसनमुद्रा सुहाडा,
मूळबंधाचा हुडा, पन्नासिला ॥ ४८ ॥
सुहाडा=मित्रा हुडा =बुरुज
पन्नासिला =सुशोभित केला
तयार केला
आशेचे लाग तोडिले, अधैर्याचे कडे झाडिले,
निद्रेचें शोधिलें, काळवखें ॥ ४९ ॥
वज्राग्नीचिया ज्वाळीं, करूनि सप्तधातूंची होळी,
व्याधींच्या सिसाळीं, पूजिलीं यंत्रें ॥ ५० ॥
सिसाळीं=शिरे यंत्रें=तोफा
मग कुंडलिनियेचा टेंभा, आधारीं केला उभा,
तया वरे =शिखर
वरी मकारांत सोपान, ते सांडोनिया गहन,
काखे सूनियां गगन, भरले ब्रह्मीं ॥ ५६ ॥
मकारांत =मध्य अर्धमात्रा सोपान=जिना
पायऱ्या
सूनियां=घेवून गगन,=महदाकाश
ऐसे जे समबुद्धी, गिळावया सोऽहंसिद्धी,
आंगविताती निरवधी, योगदुर्गें ॥ ५७ ॥
आंगविताती=प्राप्त करतात निरवधी,=अफाट
आपुलिया साटोवाटी, शून्य घेती उठाउठीं,
तेही मातेंचि किरीटी, पावती गा ॥ ५८ ॥
साटोवाटी=मोबदला उठाउठीं=त्वरीत
वांचूनि योगचेनि बळें, अधिक कांहीं मिळे,
ऐसें नाहीं आगळें, कष्टचि तया ॥ ५९ ॥
क्लेशोऽधिकतरस्तेषामव्यक्तासक्तचेतसाम्।
अव्यक्ता हि गतिर्दुःखं देहवद्भिरवाप्यते ॥ ५॥
जिहीं सकळ भूतांचिया हितीं, निरालंबीं अव्यक्तीं,
पसरलिया आसक्ती, भक्तीवीण ॥ ६० ॥
निरालंबीं=आधार नसलेले
अव्यक्त
तयां महेन्द्रादि पदें, करिताति वाटवधें,
आणि ऋद्धिसिद्धींचीं द्वंद्वें, पाडोनि ठाती ॥ ६१ ॥
वाटवधें=वाटेत वध ठाती=अडवतात
कामक्रोधांचे विलग, उठावती अनेग,
आणि शून्येंसीं आंग, झुंजवावें कीं ॥ ६२ ॥
विलग=आवेग (उपद्रव) अनेग=अनेक अनावर
ताहानें ताहानचि पियावी, भुकेलिया भूकचि खावी,
अहोरात्र वावीं, मवावा वारा ॥ ६३ ॥
वावीं=हातांची
वावभर मवावा=मोजावा
उनी दिहाचें पहुडणें, निरोधाचें वेल्हावणें,
झाडासि साजणें, चाळावें गा ॥ ६४ ॥
उनी दिहाचें=दिवसा उन्हात पहुडणें= निजणे
वेल्हावणें,=विहार करणे चाळावें= बोलावे
शीत वेढावें, उष्ण पांघुरावें,
वृष्टीचिया असावें, घरांआंतु ॥ ६५ ॥
किंबहुना पांडवा, हा अग्निप्रवेशु नीच नवा,
भातारेंवीण करावा, तो हा योगु ॥ ६६ ॥
भातारेंवीण=पतीविन
एथ स्वामीचें काज, ना बापिकें व्याज,
परी मरणेंसीं झुंज, नीच नवें ॥ ६७ ॥
बापिकें=वडिल कुळास्तव
ऐसें मृत्यूहूनि तीख, कां घोंटे कढत विख,
डोंगर गिळितां मुख, न फाटे काई ? ॥ ६८ ॥
म्हणौनि योगाचियां वाटा, जे निगाले गा सुभटा,
तयां दुःखाचाचि शेलवांटा, भागा आला ॥ ६९ ॥
शेलवांटा=शेलका भाग
पाहें पां लोहाचे चणे, जैं बोचरिया पडती खाणें,
तैं पोट भरणें कीं प्राणें, शुद्धी म्हणों ॥ ७० ॥
बोचरिया=तोंडचे बोळके
झालेला
प्राणें शुद्धी=प्राण उत्तीर्ण
म्हणौनि समुद्र बाहीं, तरणे आथि केंही,
कां गगनामाजीं पाईं, खोलिजतु असें ? ॥ ७१ ॥
पाईं=पायी खोलिजतु=चालणे
वळघलिया रणाची थाटी, आंगीं न लागतां कांठी,
सूर्याची पाउटी, कां होय गा ॥ ७२ ॥
वळघलिया=शिरता थाटी=गर्दीत कांठी=शस्त्र
सूर्याची पाउटी,=सुर्यमार्गाची (प्राप्ती होत नाही)
यालागीं पांगुळा हेवा, नव्हे वायूसि पांडवा,
तेवीं देहवंता जीवां, अव्यक्तीं गति ॥ ७३ ॥
पांगुळा हेवा=पांगळ्यास वायुचा हेवा
ऐसाही जरी धिंवसा, बांधोनियां आकाशा,
झोंबती तरी क्लेशा, पात्र होती ॥ ७४ ॥
धिंवसा=इच्छा
म्हणौनि येर ते पार्था, नेणतीचि हे व्यथा,
जे कां भक्तिपंथा, वोटंगले ॥ ७५ ॥
ये तु सर्वाणि कर्माणि मयि संन्यस्य मत्पराः।
अनन्येनैव योगेन मां ध्यायन्त उपासते ॥ ६॥
कर्मेंद्रियें सुखें, करिती कर्में अशेखें,
जियें कां वर्णविशेखें, भागा आलीं ॥ ७६ ॥
विधीतें पाळित, निषेधातें गाळित,
मज देऊनि जाळित, कर्मफळें ॥ ७७ ॥
ययापरी पाहीं, अर्जुना माझें ठाईं,
संन्यासूनि नाहीं, करिती कर्में ॥ ७८ ॥
आणीकही जे जे सर्व, कायिक वाचिक मानसिक भाव,
तयां मीवांचूनि धांव, आनौती नाहीं ॥ ७९ ॥
ऐसे जे मत्पर, उपासिती निरंतर,
ध्यानमिषें घर, माझें झालें ॥ ८० ॥
जयांचिये आवडी, केली मजशीं कुळवाडी,
भोग मोक्ष बापुडीं, त्यजिलीं कुळें ॥ ८१ ॥
कुळवाडी=देवघेव
ऐसे अनन्ययोगें, विकले जीवें मनें आंगें,
तयांचे कायि एक सांगें, जें सर्व मी करीं ॥ ८२ ॥
http://dnyaneshwariabhyas.blogspot.in/
by विक्रांत
================================= =================
सुंदर !
ReplyDelete