Tuesday, December 20, 2016

ज्ञानेश्वरी / अध्याय १३वा / ओवी ४६१ ते ५१२ (शुचित्व स्थैर्य आत्मनिग्रह )




ज्ञानेश्वरी / अध्याय तेरावा / संत ज्ञानेश्वर
ओवी ४६१ ते ५१२ (शुचित्व स्थैर्य आत्मनिग्रह )

परिसा परिसा श्रीकृष्णु, जो भूतभारसहिष्णु,
तो बोलतसे विष्णु, पार्थु ऐके ॥ ४६१ ॥

म्हणे शुचित्व गा ऐसें, जयापाशीं दिसे,
आंग मन जैसें, कापुराचें ॥ ४६२ ॥

कां रत्नाचें दळवाडें, तैसें सबाह्य चोखडें,
आंत बाहेरि एकें पाडें, सूर्यु जैसा ॥ ४६३ ॥

बाहेरीं कर्में क्षाळला, भितरीं ज्ञानें उजळला,
इहीं दोहीं परीं आला, पाखाळा एका ॥ ४६४ ॥

पाखाळा=शुद्धी

मृत्तिका आणि जळें, बाह्य येणें मेळें,
निर्मळु होय बोलें, वेदाचेनी ॥ ४६५ ॥

भलतेथ बुद्धीबळी, रजआरिसा उजळी,
सौंदणी फेडी थिगळी, वस्त्रांचिया ॥ ४६६ ॥  

सौंदणी =परीटाचे कपडे धुण्याचे भांडे
थिगळी=डाग

किंबहुना इयापरी, बाह्य चोख अवधारीं,
आणि ज्ञानदीपु अंतरीं, म्हणौनि शुद्ध ॥ ४६७ ॥

एऱ्हवीं तरी पंडुसुता, आंत शुद्ध नसतां,
बाहेरि कर्म तो तत्त्वतां, विटंबु गा ॥ ४६८ ॥

मृत जैसा शृंगारिला, गाढव तीर्थीं न्हाणिला,
कडुदुधिया माखिला, गुळें जैसा ॥ ४६९ ॥

वोस गृहीं तोरण बांधिलें, कां उपवासी अन्नें लिंपिलें,
कुंकुमसेंदुर केलें, कांतहीनेनें ॥ ४७० ॥

लिंपिलें,=वाढले

कळस ढिमाचे पोकळ, जळो वरील तें झळाळ,
काय करूं चित्रींव फळ, आंतु शेण ॥ ४७१ ॥

ढिमाचे=मुलामा बेगड  चित्रींव=खोटे (चितारलेले)

तैसें कर्म वरिचिलेंकडां, न सरे थोर मोलें कुडा,
नव्हे मदिरेचा घडा, पवित्र गंगे ॥ ४७२ ॥
न सरे =सर न येणे थोर मोलें=मोठी किंमत असून
 कुडा,=  कचरा

म्हणौनि अंतरीं ज्ञान व्हावें, मग बाह्य लाभेल स्वभावें,
वरी ज्ञान कर्में संभवे, ऐसें कें जोडे ? ॥ ४७३ ॥

कें जोडे =कसे शक्य

यालागी बाह्य विभागु, कर्में धुतला चांगु,
आणि ज्ञानें फिटला वंगु, अंतरींचा ॥ ४७४ ॥

वंगु=मळ डाग व्यंग

तेथ अंतर बाह्य गेले, निर्मळत्व एक जाहलें,
किंबहुना उरलें, शुचित्वचि ॥ ४७५ ॥

म्हणौनि सद्भाव जीवगत, बाहेरी दिसती फांकत,
जे स्फटिकगृहींचे डोलत, दीप जैसे ॥ ४७६ ॥

विकल्प जेणें उपजे, नाथिली विकृति निपजे,
अप्रवृत्तीचीं बीजें, अंकुर घेती ॥ ४७७ ॥

तें आइके देखे अथवा भेटे, परी मनीं कांहींचि नुमटे,
मेघरंगें न कांटे, व्योम जैसें ॥ ४७८ ॥

कांटे=मळणे, रंग लागणे

एऱ्हवीं इंद्रियांचेनि मेळें, विषयांवरी तरी लोळे,
परी विकाराचेनि विटाळें, लिंपिजेना ॥ ४७९ ॥

भेटलिया वाटेवरी, चोखी आणि माहारी,
तेथ नातळें तियापरी, राहाटों जाणें ॥ ४८० ॥

नातळें=पाहणे थांबणे

कां पतिपुत्रांतें आलिंगी, एकचि ते तरुणांगी,
तेथ पुत्रभावाच्या आंगीं, न रिगे कामु ॥ ४८१ ॥

तैसें हृदय चोख, संकल्पविकल्पीं सनोळख,
कृत्याकृत्य विशेख, फुडें जाणें ॥ ४८२ ॥

फुडें=चांगले नीट

पाणियें हिरा न भिजे, आधणीं हरळु न शिजे,
तैसी विकल्पजातें न लिंपिजे, मनोवृत्ती ॥ ४८३ ॥

तया नांव शुचिपण, पार्था गा संपूर्ण,
हें देखसी तेथ जाण, ज्ञान असे ॥ ४८४ ॥

आणि स्थिरता साचें, घर रिगाली जयाचें,
तो पुरुष ज्ञानाचें, आयुष्य गा ॥ ४८५ ॥

देह तरी वरिचिलीकडे, आपुलिया परी हिंडे,
परी बैसका न मोडे, मानसींची ॥ ४८६ ॥

वत्सावरूनि धेनूचें, स्नेह राना न वचे,
नव्हती भोग सतियेचे, प्रेमभोग ॥ ४८७ ॥

कां लोभिया दूर जाये, परी जीव ठेविलाचि ठाये,
तैसा देहो चाळितां नव्हे, चळु चित्ता ॥ ४८८ ॥

जातया अभ्रासवें, जैसें आकाश न धांवे,
भ्रमणचक्रीं न भंवे, ध्रुव जैसा ॥ ४८९ ॥

भ्रमणचक्रीं=नक्षत्र भ्रमण

पांथिकाचिया येरझारा, सवें पंथु न वचे धनुर्धरा,
कां नाहीं जेवीं तरुवरा, येणें जाणें ॥ ४९० ॥

तैसा चळणवळणात्मकीं, असोनि ये पांचभौतिकीं,
भूतोर्मी एकी, चळिजेना ॥ ४९१ ॥

भूतोर्मी=मनुष्याचे विकार

वाहुटळीचेनि बळें, पृथ्वी जैसी न ढळे,
तैसा उपद्रव उमाळें, न लोटे जो ॥ ४९२ ॥

दैन्यदुःखीं न तपे, भवशोकीं न कंपे,
देहमृत्यु न वासिपे, पातलेनी ॥ ४९३ ॥

वासिपे=घाबरणे

आर्ति आशा पडिभरें, वय व्याधी गजरें,
उजू असतां पाठिमोरें, नव्हे चित्त ॥ ४९४ ॥

पडिभरें=भराने आवेशे

निंदा निस्तेज दंडी, कामलोभा वरपडी,
परी रोमा नव्हे वांकुडी, मानसाची ॥ ४९५ ॥

दंडी=त्रासणे  वरपडी=प्रप्त होणे

आकाश हें वोसरो, पृथ्वी वरि विरो,
परि नेणे मोहरों, चित्तवृत्ती ॥ ४९६ ॥

मोहरों=मोहरणे (इथे बदलणे)

हाती हाला फुलीं, पासवणा जेवीं न घाली,
तैसा न लोटे दुर्वाक्यशेलीं, शेलिला सांता ॥ ४९७ ॥

हाती=हत्ती  हाला=मारणे
पासवणा=माघार  शेलिला=वाईट बोलांनी बोलणे

क्षीरार्णवाचिया कल्लोळीं, कंपु नाहीं मंदराचळीं,
कां आकाश न जळे जाळीं, वणवियाच्या ॥ ४९८ ॥

तैशा आल्या गेल्या ऊर्मी, नव्हे गजबज मनोधर्मीं,
किंबहुना धैर्य क्षमी, कल्पांतींही ॥ ४९९ ॥

परी स्थैर्य ऐसी भाष, बोलिजे जे सविशेष,
ते हे दशा गा देख, देखणया ॥ ५०० ॥

हें स्थैर्य निधडें, जेथ आंगें जीवें जोडे,
तें ज्ञानाचें उघडें, निधान साचें ॥ ५०१ ॥

आणि इसाळु जैसा घरा, कां दंदिया हतियेरा, ||
न विसंबे भांडारा, बद्धकु जैसा ॥ ५०२ ॥

इसाळु =स्त्री आसक्त  दंदिया=योद्धा 
बद्धकु=लोभी

कां एकलौतिया बाळका-, वरि पडौनि ठाके अंबिका,
मधुविषीं मधुमक्षिका, लोभिणी जैसी ॥ ५०३ ॥

अर्जुना जो यापरी, अंतःकरण जतन करी,
नेदी उभें ठाकों द्वारीं, इंद्रियांच्या ॥ ५०४ ॥

म्हणे काम बागुल ऐकेल, हे आशा सियारी देखैल,
तरि जीवा टेंकैल, म्हणौनि बिहे ॥ ५०५ ॥

सियारी=हडळ

बाहेरी धीट जैसी, दाटुगा पति कळासी,
करी टेहणी तैसी, प्रवृत्तीसीं ॥ ५०६ ॥

कळासी =कोंडणे  टेहणी=टेहळणी पहारा 

सचेतनीं वाणेपणें (सतीचेनी वाणिपणे), देहासकट आटणें,
संयमावरीं करणें, बुझूनि घाली ॥ ५०७ ॥

वाणेपणें=कमीपणे

मनाच्या महाद्वारीं, प्रत्याहाराचिया ठाणांतरीं,
जो यम दम शरीरीं, जागवी उभे ॥ ५०८ ॥

ठाणांतरीं=पहाऱ्याची जागा

आधारीं नाभीं कंठीं, बंधत्रयाचीं घरटीं,
चंद्रसूर्य संपुटीं, सुये चित्त ॥ ५०९ ॥

संपुटीं=मिलन होते तिथे (सुषुम्ना )

समाधीचे शेजेपासीं, बांधोनि घाली ध्यानासी,
चित्त चैतन्य समरसीं, आंतु रते ॥ ५१० ॥

अगा अंतःकरणनिग्रहो जो, तो हा हें जाणिजो,
हा आथी तेथ विजयो, ज्ञानाचा पैं ॥ ५११ ॥

जयाची आज्ञा आपण, शिरीं वाहे अंतःकरण,
मनुष्याकारें जाण, ज्ञानचि तो ॥ ५१२ ॥

https://dnyaneshwariabhyas.blogspot.in

1 comment: