ज्ञानेश्वरी अध्याय १६ वा ओव्या ३१४ ते ३७७

ज्ञानेश्वरी / अध्याय सोळावा / संत ज्ञानेश्वर

ओव्या ३१४ ते  ३७७

एतां दृष्टिमवष्टभ्य नष्टात्मानोऽल्पबुद्धयः।
प्रभवन्त्युग्रकर्माणः क्षयाय जगतोऽहिताः ॥ ९॥


आणि ईश्वराचिया खंती | नुसधियाचि करिती चांथी |
हेंही नाहीं चित्तीं | निश्चयो एकु ॥ ३१४ ॥

खंती =नावड   चांथी =बडबड

किंबहुना उघड | आंगी लाऊनियां पाखांड |
नास्तिकपणाचें हाड | रोंविलें जीवीं ॥ ३१५ ॥

पाखांड =नास्तिक वाद

 
ते वेळीं स्वर्गालागीं आदरु | कां नरकाचा अडदरु |
या वासनांचा अंकुरु | जळोनि गेला ॥ ३१६ ॥

मग केवळ ये देहखोडां | अमेध्योदकाचा बुडबुडा |
विषयपंकीं सुहाडा | बुडाले गा ॥ ३१७ ॥

अमेध्योदका=अपवित्र पाणी  सुहाडा=अर्जुना

जैं आटावें होती जळचर | तैं डोहीं मिळतीं ढीवर |
कां पडावें होय शरीर | तैं रोगा उदयो ॥ ३१८ ॥

आटावें=नष्ट होणे कमी होणे

उदैजणें केतूचें जैसें | विश्वा अनिष्टोद्देशें |
जन्मती ते तैसे | लोकां आटूं ॥ ३१९ ॥

आटूं=श्रम

विरूढलिया अशुभ | फुटती तैं ते कोंभ |
पापाचे कीर्तिस्तंभ | चालते ते ॥ ३२० ॥

आणि मागांपुढां जाळणें | वांचूनि आगी कांहीं नेणें |
तैसें विरुद्धचि एक करणें | भलतेयां ॥ ३२१ ॥

परी तेंचि गा करणें | आदरिती संभ्रमें जेणें |
तो आइक पार्था म्हणे | श्रीनिवासु ॥ ३२२ ॥

संभ्रमें=धामधुमीत समारंभ पूर्वक 

काममाश्रित्य दुष्पूरं दम्भमानमदान्विताः।
मोहाद् गृहीत्वाऽसद्ग्रहान्प्रवर्तन्तेऽशुचिव्रताः ॥ १०॥


तरी जाळ पाणियें न भरे | आगी इंधन न पुरे |
तयां दुर्भरांचिये धुरे | भुकाळु जो ॥ ३२३ ॥

जाळ=जाळी दुर्भरां= भरायला कठीण

भुकाळु=भुकेला

तया कामाचा वोलावा | जीवीं धरुनिया पांडवा |
दंभमानाचा मेळावा | मेळविती ॥ ३२४ ॥

मातलिया कुंजरा | आगळी जाली मदिरा |
तैसा मदाचा ताठा तंव जरा | चढतां आंगीं ॥ ३२५ ॥

आणि आग्रहा तोचि ठावो | वरी मौढ्या{ऐ}सा सावावो |
मग काय वानूं निर्वाहो | निश्चयाचा ॥ ३२६ ॥

मौढ्या=मुर्खपणा

जिहीं परोपतापु घडे | परावा जीवु रगडे |
तिहीं कर्मीं होऊनि गाढे | जन्मवृत्ती ॥ ३२७ ॥

मग आपुलें केलें फोकारिती | आणि जगातें धिक्कारिती |
दाहीं दिशीं पसरिती | स्पृहाजाळ ॥ ३२८ ॥

फोकारिती=मिरवतात   स्पृहा= हाव मोठेपण

ऐसेनि गा आटोपें | थोरियें आणती पापें |
धर्मधेनु खुरपें | सुटलें जैसें ॥ ३२९ ॥
आटोपें =व्याप्त होवून  खुरपें=चरण्याचे हत्यार

चिन्तामपरिमेयां च प्रलयान्तामुपाश्रिताः।
कामोपभोगपरमा एतावदिति निश्चिताः ॥ ११॥


याचि एका आयती | तयाचिया कर्मप्रवृत्ती |
आणि जिणियाही परौती | वाहती चिंता ॥ ३३० ॥

आयती=विस्तारलेली

पाताळाहूनि निम्न | जियेचिये उंचीये सानें गगन |
जें पाहातां त्रिभुवन | अणुही नोहे ॥ ३३१ ॥

ते योगपटाची मवणी | जीवीं अनियम चिंतवणी |
जे सांडूं नेणें मरणीं | वल्लभा जैसी ॥ ३३२ ॥

योगाभ्यासी जसा यमनियम जीवापाड जपतो तसे

तैसी चिंता अपार | वाढविती निरंतर |
जीवीं सूनि असार | विषयादिक ॥ ३३३ ॥

सूनि=घालून

स्त्रिया गाइलें आइकावें | स्त्रीरूप डोळां देखावें |
सर्वेंद्रियें आलिंगावें | स्त्रियेतेंचि ॥ ३३४ ॥

कुरवंडी कीजे अमृतें | ऐसें सुख स्त्रियेपरौतें |
नाहींचि म्हणौनि चित्तें | निश्चयो केला ॥ ३३५ ॥

मग तयाचि स्त्रीभोगा- | लागीं पाताळ स्वर्गा |
धांवती दिग्विभागा | परौतेही ॥ ३३६ ॥

दिग्विभागा=दिशा पलीकडे

आशापाशशतैर्बद्धाः कामक्रोधपरायाणाः।
ईहन्ते कामभोगार्थमन्यायेनार्थसञ्चयान् ॥ १२॥


आमिषकवळु थोरी आशा | न विचारितां गिळी मासा |
तैसें कीजे विषयाशा | तयांसि गा ॥ ३३७ ॥

वांछित तंव न पवती | मग कोरडियेचि आशेची संतती |
वाढऊं वाढऊं होती | कोशकिडे ॥ ३३८ ॥

आणि पसरिला अभिलाषु | अपूर्णु होय तोचि द्वेषु |
एवं कामक्रोधांहूनि अधिकु | पुरुषार्थु नाहीं ॥ ३३९ ॥

दिहा खोलणें रात्रीं जागोवा | ठाणांतरीयां जैसा पांडवा |
अहोरात्रींही विसांवा | भेटेचिना ॥ ३४० ॥

दिहा खोलणें =दिवसा दरवाजा उघडणे,रात्री जागणे

ठाणांतरीयां=पहारेकरी

तैसें उंचौनि लोटिलें कामें | नेहटती क्रोधाचिये ढेमे |
तरी रागद्वेष प्रेमें | न माती केंही ॥ ३४१ ॥

नेहटती=आदळती ढेमे=खडकावर

न माती=मावत नाही एवढे

तेवींचि जीवींचिया हांवा | विषयवासनांचा मेळावा |
केला तरी भोगावा | अर्थें कीं ना ? ॥ ३४२ ॥

अर्थें=धन

म्हणौनि भोगावयाजोगा | पुरता अर्थु पैं गा |
आणावया जगा | झोंबती सैरा ॥ ३४३ ॥

एकातें साधूनि मारिती | एकाचि सर्वस्वें हरिती |
एकालागीं उभारिती | अपाययंत्रें ॥ ३४४ ॥

पाशिकें पोतीं वागुरा | सुणीं ससाणें चिकाटी खोंचारा |
घेऊनि निघती डोंगरा | पारधी जैसें ॥ ३४५ ॥

पाशिकें=पाश   वागुरा =जाळे  सुणीं=कुत्री   

चिकाटी= चिकट काठी  खोंचारा= भाले

ते पोसावया पोट | मारूनि प्राणियांचे संघाट |
आणिती ऐसें निकृष्ट | तेंही करिती ॥ ३४६ ॥

परप्राणघातें | मेळविती वित्तें |
मिळाल्या चित्तें | तोषणें कैसें ॥ ३४७ ॥


इदमद्य मया लब्धमिमं प्राप्स्ये मनोरथम्।
इदमस्तीदमपि मे भविष्यति पुनर्धनम् ॥ १३॥


म्हणे आजि मियां | संपत्ति बहुतेकांचिया |
आपुल्या हातीं केलिया | धन्यु ना मी ? ॥ ३४८ ॥
ऐसा श्लाघों जंव जाये | तंव मन आणीकही वाहे |
सवेंचि म्हणे पाहे | आणिकांचेंही आणूं ॥ ३४९ ॥

हें जेतुलें असे जोडिलें | तयाचेनि भांडवलें |
लाभा घेईन उरलें | चराचर हें ॥ ३५० ॥

ऐसेनि धना विश्वाचिया | मीचि होईन स्वामिया |
मग दिठी पडे तया | उरों नेदी ॥ ३५१ ॥


असौ मया हतः शत्रुऱनिष्ये चापरानपि।
ईश्वरोऽहमहं भोगी सिद्धोऽहं बलवान् सुखी ॥ १४॥


हे मारिले वैरी थोडे | आणीकही साधीन गाढे |
मग नांदेन पवाडें | येकलाचि मी ॥ ३५२ ॥

गाढे =मोठे बलवान पवाडें=कीर्तीने मोठेपणाने

मग माझी होतील कामारीं | तियेंवांचूनि येरें मारीं |
किंबहुना चराचरीं | ईश्वरु तो मी ॥ ३५३ ॥

कामारीं=चाकर

मी भोगभूमीचा रावो | आजि सर्वसुखासी ठावो |
म्हणौनि इंद्रुही वावो | मातें पाहुनि ॥ ३५४ ॥

मी मनें वाचा देहें | करीं ते कैसें नोहे |
कें मजवांचूनि आहे | आज्ञासिद्ध आन ? ॥ ३५५ ॥

तंवचि बळिया काळु | जंव न दिसें मी अतुर्बळु |
सुखाचा कीर निखिळु | रासिवा मीचि ॥ ३५६ ॥

तंवचि...=तोवरच काळ बलिष्ट


आढ्योऽभिजनवानस्मि कोऽन्योऽस्ति सदृशो मया।
यक्ष्ये दास्यामि मोदिष्य इत्यज्ञानविमोहिताः ॥ १५॥


कुबेरु आथिला होये | परी तो नेणें माझी सोये |
संपत्ती मजसम नव्हे | श्रीनाथाही ॥ ३५७ ॥

माझिया कुळाचा उजाळू | कां जातिगोतांचा मेळू |
पाहतां ब्रह्माही हळू | उणाचि दिसे ॥ ३५८ ॥

हळू=काहीसा कमी,हलका

म्हणौनि मिरविती नांवें | वायां ईश्वरादि आघवे |
नाहीं मजसीं सरी पावे | ऐसें कोण्ही ॥ ३५९ ॥

आतां लोपला अभिचारु | तया करीन मी जीर्णोद्धारु |
प्रतिष्ठीन परमारु | यागवरी ॥ ३६० ॥

अभिचारु=जारणमारण

परमारु=परक्याला मारणारा यज्ञ

मातें गाती वानिती | नटनाचें रिझविती |
तयां देईन मागती | ते ते वस्तु ॥ ३६१ ॥

माजिरा अन्नपानीं | प्रमदांच्या आलिंगनीं |
मी होईन त्रिभुवनीं | आनंदाकारु ॥ ३६२ ॥

माजिरा=मादक

काय बहु सांगों ऐसें | ते आसुरीप्रकृती पिसें |
तुरंबिती असोसें | गगनौळें तियें ॥ ३६३ ॥

असोसें=अफाट (हावेने )  गगनौळें=आकाश फुल

अनेकचित्तविभ्रान्ता मोहजालसमावृताः।
प्रसक्ताः कामभोगेषु पतन्ति नरकेऽशुचौ ॥ १६॥


ज्वराचेनि आटोपें | रोगी भलतैसें जल्पे |
चावळती संकल्पें | जाण ते तैसें ॥ ३६४ ॥

अज्ञान आतुले धुळी | म्हणौनि आशा वाहटुळी |
भोवंडीजती अंतराळीं | मनोरथांच्या ॥ ३६५ ॥

अनियम आषाढ मेघ | कां समुद्रोर्मी अभंग |
तैसे कामिती अनेग | अखंड काम ॥ ३६६ ॥

अनियम=सतत  अनेग=पुष्कळ   

मग पैं कामनाचि तया | जीवीं जाल्या वेलरिया |
वोरपिली कांटिया | कमळें जैसीं ॥ ३६७ ॥

वोरपिली=ओरबाडणे

कां पाषाणाचिया माथां | हांडी फुटली पार्था |
जीवीं तैसें सर्वथा | कुटके जाले ॥ ३६८ ॥

कुटके=तुकडे

तेव्हां चढतिये रजनी | तमाची होय पुरवणी |
तैसा मोहो अंतःकरणीं | वाढोंचि लागे ॥ ३६९ ॥

आणि वाढे जंव जंव मोहो | तंव तंव विषयीं रोहो |
विषय तेथ ठावो | पातकासी ॥ ३७० ॥

रोहो=रोवणे

पापें आपलेनि थांवें | जंव करिती मेळावे |
तंव जितांचि आघवे | येती नरकां ॥ ३७१ ॥

थांवें =बळे   जितांचि= जिवंतपणीच

म्हणौनि गा सुमती | जे कुमनोरथां पाळिती |
ते आसुर येती वस्ती | तया ठाया ॥ ३७२ ॥

जेथ असिपत्रतरुवर | खदिरांगाराचे डोंगर |
तातला तेलीं सागर | उतताती ॥ ३७३ ॥

असि=तलवार खदिरांगाराचे=निखारे

तातला=तापले   उतताती=उकळ्या

जेथ यातनांची श्रेणी | हे नित्य नवी यमजाचणी |
पडती तिये दारुणीं | नरकलोकीं ॥ ३७४ ॥

ऐसे नरकाचिये शेले | भागीं जे जे जन्मले |
तेही देखों भुलले | यजिती यागीं ॥ ३७५ ॥

भुलले=चुकून

एऱ्हवीं यागादिक क्रिया | आहाण तेचि धनंजया |
परी विफळती आचरोनियां | नाटकी जैसी ॥ ३७६ ॥

आहाण= घातक

वल्लभाचिया उजरिया | आपणयाप्रति कुस्त्रिया |
जोडोनि तोषिती जैसियां | अहेवपणें ॥ ३७७ ॥

उजरिया= तेज (प्रभाव)

https://dnyaneshwariabhyas.blogspot.in/

by dr. vikrant tikone