ज्ञानेश्वरी अध्याय ११ वा, ओव्या १४१ ते १९६

 

ज्ञानेश्वरी / अध्याय अकरावा / विश्वरूप दर्शन / संत ज्ञानेश्वर

ओव्या १४१ ते १९६

पश्यादित्यान्वसून्रुद्रान् अश्विनौ मरुतस्तथा।
बहून्यदृष्टपूर्वाणि पश्याश्चर्याणि भारत ॥ ६॥


जेथ उन्मीलन होत आहे दिठी, तेथ पसरती आदित्यांचिया सृष्टी,
पुढती निमीलनीं मिठीं, देत आहाती ॥ १४१ ॥

उन्मीलन=उघडता   आदित्यांचिया =सूर्याच्या  निमीलनीं=मिटली

वदनींचिया वाफेसवें, होत ज्वाळामय आघवें,
जेथ पावकादिक पावे, समूह वसूंचा ॥ १४२ ॥

आणि भ्रूलतांचे शेवट, कोपें मिळों पाहतीं एकवट,
तेथ रुद्रगणांचे संघाट, अवतरत देखें ॥ १४३ ॥

पैं सौम्यतेचा बोलावा, मिती नेणिजे अश्विनौदेवां,
श्रोत्रीं होती पांडवा, अनेक वायु ॥ १४४ ॥

बोलावा= ओलावा पा.भे .

यापरी एकेकाचिये लीळे, जन्मती सुरसिद्धांचीं कुळें,
ऐसीं अपारें आणि विशाळें, रूपें इयें पाहीं ॥ १४५ ॥

जयांतें सांगावया वेद बोबडे, पहावया काळाचेंही आयुष्य थोकडें,
धातयाही परी न सांपडे, ठाव जयांचा ॥ १४६ ॥

धातयाही=ब्रह्मदेव

जयांतें देवत्रयी कधीं नायके, तियें इयें प्रत्यक्ष देख अनेकें,
भोगीं आश्चर्याची कवतिकें, महासिद्धी ॥ १४७ ॥


इहैकस्थं जगत्कृत्स्नं पश्याद्य सचराचरम्।
मम देहे गुडाकेश यच्चान्यद्दृष्टुमिच्छसि ॥ ७॥


इया मूर्तीचिया किरीटी, रोममूळीं देखें पां सृष्टी,
सुरतरुतळवटीं, तृणांकुर जैसे ॥ १४८ ॥

चंडवाताचेनि प्रकाशें, उडत परमाणु दिसती जैसे,
भ्रमत ब्रह्मकटाह तैसें, अवयवसंधीं ॥ १४९ ॥

अवयवसंधीं=सांध्यात
एथ एकैकाचिया प्रदेशीं, विश्व देख विस्तारेंशी,
आणि विश्वाही परौतें मानसीं, जरी देखावें वर्ते ॥ १५० ॥

तरी इयेही विषयींचें कांहीं, एथ सर्वथा सांकडें नाहीं,
सुखें आवडे तें माझिया देहीं, देखसी तूं ॥ १५१ ॥

ऐसें विश्वमूर्ती तेणें, बोलिलें कारुण्यपूर्णें,
तंव देखत आहे कीं नाहीं न म्हणे, निवांतुचि येरु ॥ १५२ ॥
एथ कां पां हा उगला ?, म्हणौनि श्रीकृष्णें जंव पाहिला,
तंव आर्तीचें लेणें लेइला, तैसाचि आहे ॥ १५३ ॥

आर्तीचें=इच्छा

न तु मां शक्यसे द्रष्टुमनेनैव स्वचक्षुषा।
दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे योगमैश्वरम् ॥ ८॥


मग म्हणें उत्कंठे वोहट न पडे, सुखाची सोय न सांपडे,
परी दाविलें तें फुडें, नाकळेचि यया ॥ १५४ ॥

वोहट=उतार  

हे बोलोनि देवो हांसिले, हांसोनि देखणियातें म्हणितलें,
आम्हीं विश्वरूप तरी दाविलें, परी न देखसीच तूं ॥ १५५ ॥

यया बोला येरें विचक्षणें, म्हणितलें हां जी कवणासी तें उणें ?,
तुम्ही बकाकरवीं चांदिणें, चरऊं पहा मा ॥ १५६ ॥

हां हो उटोनियां आरिसा, आंधळिया दाऊं बैसा,
बहिरियापुढें हृषीकेशा, गाणीव करा ॥ १५७ ॥

 
मकरंदकणाचा चारा, जाणतां घालूनि दर्दुरा,
वायां धाडा शारङ्गधरा, कोपा कवणा ॥ १५८ ॥

वायां धाडा=वाया घालणे

जें अतींद्रिय म्हणौनि व्यवस्थिलें, केवळ ज्ञानदृष्टीचिया भागा फिटलें,
तें तुम्हीं चर्मचक्षूंपुढें सूदलें, मी कैसेनि देखें ॥ १५९ ॥

परी हें तुमचें उणें न बोलावें, मीचि साहें तेंचि बरवें,
एथ आथि म्हणितलें देवें, मानूं बापा ॥ १६० ॥

साच विश्वरूप जरी आम्ही दावावें, तरी आधीं देखावया सामर्थ्य कीं द्यावें,
परी बोलत बोलत प्रेमभावें, धसाळ गेलों ॥ १६१ ॥

धसाळ=भान विसरून
काय जाहलें न वाहतां भुई पेरिजे, तरी तो वेलु विलया जाइजे,
तरी आतां माझें निजरूप देखिजे, तें दृष्टी देवों तुज ॥ १६२ ॥

वाहतां=मशागत

मग तिया दृष्टी पांडवा, आमुचा ऐश्वर्ययोगु आघवा,
देखोनियां अनुभवा, माजिवडा करीं ॥ १६३ ॥

माजिवडा=मध्ये ठेवा (साठवणूक करणे )

ऐसें तेणें वेदांतवेद्यें, सकळ लोक आद्यें,
बोलिलें आराध्यें, जगाचेनि ॥ १६४ ॥


संजय उवाच।
एवमुक्त्वा ततो राजन् महायोगेश्वरो हरिः।
दर्शयामास पार्थाय परमं रूपमैश्वरम् ॥ ९॥


पैं कौरवकुलचक्रवर्ती, मज हाचि विस्मयो पुढतपुढती,
जे श्रियेहूनि त्रिजगतीं, सदैव असे कवणी ? ॥ १६५ ॥

 

सदैव=नशीबवान

 
ना तरी खुणेचें वानावयालागीं, श्रुतीवांचूनि दावा पां जगीं,
ना सेवकपण तरी आंगीं, शेषाच्याचि आथी ॥ १६६ ॥

 

वानावया=वर्णन करणे 

 
हां हो जयाचेनि सोसें, शिणत आठही पहार योगी जैसे,
अनुसरलें गरुडा{ऐ}सें, कवण आहे ? ॥ १६७ ॥

परी तें आघवेंचि एकीकडे ठेलें, सापें कृष्णसुख एकंदरें जाहलें,
जिये दिवूनि जन्मले, पांडव हे ॥ १६८ ॥

सापें= हल्ली   जन्मले=जन्मा आल्या   दिवूनि=दिवसापासून

परी पांचांही आंतु अर्जुना, श्रीकृष्ण सावियाचि जाहला अधीना,
कामुक कां जैसा अंगना, आपैता कीजे ॥ १६९ ॥

पढविलें पाखरूं ऐसें न बोले, यापरी क्रीडामृगही तैसा न चले,
कैसें दैव एथें सुरवाडलें, तें जाणों न ये ॥ १७० ॥

आजि हें परब्रह्म सगळें, भोगावया सदैव याचेचि डोळे,
कैसे वाचेनि हन लळे, पाळीत असे ॥ १७१ ॥

वाचेनि =वाणीने  हन लळे= खरोखर लाड

हा कोपे कीं निवांतु साहे, हा रुसे तरी बुझावीत जाये,
नवल पिसें लागलें आहे, पार्थाचें देवा ॥ १७२ ॥

एऱ्हवीं विषय जिणोनि जन्मले, जे शुकादिक दादुले,
ते विषयोचि वानितां जाहले, भाट ययाचें ॥ १७३ ॥

 दादुले=श्रेष्ठ

विषयोचि वानितां जाहले,  = वैषयिक लीला वर्णन करणारे

हा योगियांचें समाधिधन, कीं होऊनि ठेले पार्थाआधीन,
यालागीं विस्मयो माझें मन, करीतसे राया ॥ १७४ ॥  

तेवींचि संजय म्हणे कायसा, विस्मयो एथें कौरवेशा,
श्रीकृष्णें स्वीकारिजे तया ऐसा, भाग्योदय होय ॥ १७५ ॥

म्हणौनि तो देवांचा रावो, म्हणे पार्थाते तुज दृष्टि देवों,
जया विश्वरूपाचा ठावो, देखसी तूं ॥ १७६ ॥

ऐसी श्रीमुखौनि अक्षरें, निघती ना जंव एकसरें,
तंव अविद्येचे आंधारें, जावोंचि लागे ॥ १७७ ॥

तीं अक्षरें नव्हती देखा, ब्रह्मसाम्राज्यदीपिका,
अर्जुनालागीं चित्कळिका, उजळलिया श्रीकृष्णें ॥ १७८ ॥

मग दिव्यचक्षुप्रकाशु प्रगटला, तया ज्ञानदृष्टी फांटा फुटला,
ययापरी दाविता जाहला, ऐश्वर्य आपुलें ॥ १७९ ॥

हे अवतार जे सकळ, ते जिये समुद्रींचे कां कल्लोळ,
विश्व हें मृगजळ, जया रश्मीस्तव दिसे ॥ १८० ॥

जिये अनादिभूमिके निटे, चराचर हें चित्र उमटे,
आपणपें श्रीवैकुंठें, दाविलें तया ॥ १८१ ॥

 

निटे,=स्पष्ट

 
मागां बाळपणीं येणें श्रीपती, जैं एक वेळ खादली होती माती,
तैं कोपोनियां हातीं, यशोदां धरिला ॥ १८२ ॥

मग भेणें भेणें जैसें, मुखीं झाडा द्यावयाचेनि मिसें,
चवदाही भुवनें सावकाशें, दाविलीं तिये ॥ १८३ ॥

ना तरी मधुवनीं ध्रुवासि केलें, जैसें कपोल शंखें शिवतलें,
आणि वेदांचियेही मतीं ठेलें, तें लागला बोलों ॥ १८४ ॥

तैसा अनुग्रहो पैं राया, श्रीहरी केला धनंजया,
आतां कवणेकडेही माया, ऐसी भाष नेणेंचि तो ॥ १८५ ॥

एकसरें ऐश्वर्यतेजें पाहलें, तया चमत्काराचें एकार्णव जाहलें,
चित्त समाजीं बुडोनि ठेलें, विस्मयाचिया ॥ १८६ ॥

जैसा आब्रह्म पूर्णोदकीं, पव्हे मार्कंडेय एकाकीं,
तैसा विश्वरूप कौतुकीं, पार्थु लोळे ॥ १८७ ॥

मार्कंडेय =मार्कंडेय ऋषी

म्हणे केवढें गगन एथ होतें, तें कवणें नेलें पां केउतें,
तीं चराचर महाभूतें, काय जाहलीं ? ॥ १८८ ॥

दिशांचे ठावही हारपले, आधोर्ध्व काय नेणों जाहले,
चेइलिया स्वप्न तैसे गेले, लोकाकार ॥ १८९ ॥

आधोर्ध्व=वर खाली

नाना सूर्यतेजप्रतापें, सचंद्र तारांगण जैसें लोपे,
तैसीं गिळिलीं विश्वरूपें, प्रपंचरचना ॥ १९० ॥

तेव्हां मनासी मनपण न स्फुरे, बुद्धि आपणपें न सांवरें,
इंद्रियांचे रश्मी माघारे, हृदयवरी भरले ॥ १९१ ॥

तेथ ताटस्थ्या ताटस्थ्य पडिलें, टकासी टक लागले,
जैसें मोहनास्त्र घातलें, विचारजातां ॥ १९२ ॥

तैसा विस्मितु पाहे कोडें, तंव पुढां होतें चतुर्भुज रूपडें,
तेंचि नानारूप चहूंकडे, मांडोनि ठेलें ॥ १९३ ॥

जैसें वर्षाकाळींचे मेघौडे, कां महाप्रळयींचें तेज वाढे,
तैसें आपणावीण कवणीकडे, नेदीचि उरों ॥ १९४ ॥

प्रथम स्वरूपसमाधान, पावोनि ठेला अर्जुन,
सवेचि उघडी लोचन, तंव विश्वरूप देखें ॥ १९५ ॥

इहींचि दोहीं डोळां, पाहावें विश्वरूपा सकळा,
तो श्रीकृष्णें सोहळा, पुरविला ऐसा ॥ १९६ ॥

http://dnyaneshwariabhyas.blogspot.in/

by विक्रांत प्रभाकर तिकोणे

ॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐ