ज्ञानेश्वरी अध्याय १३ वा,ओवी ३३९ ते ४६० (क्षमा ,आर्जव ,गुरूभक्ती)

ज्ञानेश्वरी अध्याय १३ वा ओवी ३३९ ते ४६० 

(क्षमा ,आर्जव ,गुरूभक्ती)

म्हणे उन्मेखसुलोचना, सावध होईं अर्जुना,
करूं तुज ज्ञाना, वोळखी आतां ॥ ३३९ ॥

उन्मेख=  ज्ञान दृष्टी (उघडणे डोळे ,बुद्धी, प्रगटपणा )

तरी ज्ञान गा तें एथें, वोळख तूं निरुतें,
आक्रोशेंवीण जेथें, क्षमा असे ॥ ३४० ॥

अगाध सरोवरीं, कमळिणी जियापरी,
कां सदैवाचिया घरीं, संपत्ति जैसी ॥ ३४१ ॥

पार्था तेणें पाडें, क्षमा जयातें वाढे,
तेही लक्षे तें फुडें, लक्षण सांगों ॥ ३४२ ॥

तरी पढियंते लेणें, आंगीं भावें जेणें,
धरिजे तेवीं साहणें, सर्वचि जया ॥ ३४३ ॥

त्रिविध मुख्य आघवे, उपद्रवांचे मेळावे,
वरी पडिलिया नव्हे, वांकुडा जो ॥ ३४४ ॥

अपेक्षित पावे, तें जेणें तोषें मानवें,
अनपेक्षिताही करवे, तोचि मानु ॥ ३४५ ॥

जो मानापमानातें साहे, सुखदुःख जेथ सामाये,
निंदास्तुती नोहे, दुखंडु जो ॥ ३४६ ॥

दुखंडु=दोन भागी, द्विधा

उन्हाळेनि जो न तपे, हिमवंती न कांपे,
कायसेनिही न वासिपे, पातलेया ॥ ३४७ ॥

वासिपे=घाबरणे

स्वशिखरांचा भारु, नेणें जैसा मेरु,
कीं धरा यज्ञसूकरु, वोझें न म्हणे ॥ ३४८ ॥

यज्ञसूकरु=वराह अवतार

नाना चराचरीं भूतीं, दाटणी नव्हे क्षिती,
तैसा नाना द्वंद्वीं प्राप्तीं, घामेजेना ॥ ३४९ ॥

घामेजेना=कष्टणे

घेऊनी जळाचे लोट, आलिया नदीनदांचे संघाट,
करी वाड पोट, समुद्र जेवीं ॥ ३५० ॥

तैसें जयाचिया ठायीं, न साहणें काहींचि नाहीं,
आणि साहतु असे ऐसेंही, स्मरण नुरे ॥ ३५१ ॥

आंगा जें पातलें, तें करूनि घाली आपुलें,
येथ साहतेनि नवलें, घेपिजेना ॥ ३५२ ॥

हे अनाक्रोश क्षमा, जयापाशीं प्रियोत्तमा,
जाण तेणें महिमा, ज्ञानासि गा ॥ ३५३ ॥

तो पुरुषु पांडवा, ज्ञानाचा वोलावा,
आतां परिस आर्जवा, रूप करूं ॥ ३५४ ॥

तरी आर्जव तें ऐसें, प्राणाचें सौजन्य जैसें,
आवडे तयाही दोषें, एकचि गा ॥ ३५५ ॥

प्राणाचें= प्राणवायू, तत्व आवडे दोषे =कौतुक करणारा व नवे ठेवणारा

कां तोंड पाहूनि प्रकाशु, न करी जेवीं चंडांशु,
जगा एकचि अवकाशु, आकाश जैसें ॥ ३५६ ॥

तैसें जयाचें मन, माणुसाप्रति आन आन,
नव्हे आणि वर्तन, ऐसें पैं तें ॥ ३५७ ॥

जे जगेंचि सनोळख, जगेंसीं जुनाट सोयरिक,
आपपर हें भाख, जाणणें नाहीं ॥ ३५८ ॥

भाख=भाषा वचन

भलतेणेंसीं मेळु, पाणिया ऐसा ढाळु,
कवणेविखीं आडळु, नेघे चित्त ॥ ३५९ ॥

ढाळु=वागणे

वारियाची धांव, तैसे सरळ भाव,
शंका आणि हांव, नाहीं जया ॥ ३६० ॥

मायेपुढें बाळका, रिगतां न पडे शंका,
तैसें मन देतां लोकां, नालोची जो ॥ ३६१ ॥

नालोची=अडखळणे मागे पुढे पाहणे

फांकलिया इंदीवरा, परिवारु नाहीं धनुर्धरा,
तैसा कोनकोंपरा, नेणेचि जो ॥ ३६२ ॥

चोखाळपण रत्नाचें, रत्नावरी किरणाचें,
तैसें पुढां मन जयाचें, करणें पाठीं ॥ ३६३ ॥

आलोचूं जो नेणे, अनुभवचि जोगावणें,
धरी मोकळी अंतःकरणें, नव्हेचि जया ॥ ३६४ ॥

 आलोचूं=संकल्प ,विचार  जोगावणें=(अनुभव)तृप्त

धरी मोकळी=धारणे सोडणे मन

दिठी नोहे मिणधी, बोलणें नाहीं संदिग्धी,
कवणेंसीं हीनबुद्धी, राहाटीजे ना ॥ ३६५ ॥

मिणधी=कपटी

दाही इंद्रियें प्रांजळें, नि:प्रपंचें निर्मळें,
पांचही पालव मोकळे, आठही पाहर ॥ ३६६ ॥

पालव=प्राण

अमृताची धार, तैसें उजूं अंतर,
किंबहुना जो माहेर, या चिन्हांचें ॥ ३६७ ॥

तो पुरुष सुभटा, आर्जवाचा आंगवटा,
जाण तेथेंचि घरटा, ज्ञानें केला ॥ ३६८ ॥

आतां ययावरी, गुरुभक्तीची परी,
सांगों गा अवधारीं, चतुरनाथा ॥ ३६९ ॥

आघवियाचि दैवां, जन्मभूमि हे सेवा,
जे ब्रह्म करी जीवा, शोच्यातेंहि ॥ ३७० ॥

शोच्यातेंहि= शोक ग्रस्त 

हें आचार्योपास्ती, प्रकटिजैल तुजप्रती,
बैसों दे एकपांती, अवधानाची ॥ ३७१ ॥

तरी सकळ जळसमृद्धी, घेऊनि गंगा निघाली उदधी,
कीं श्रुति हे महापदीं, पैठी जाहाली ॥ ३७२ ॥

नाना वेंटाळूनि जीवितें, गुणागुण उखितें,
प्राणनाथा उचितें, दिधलें प्रिया ॥ ३७३ ॥

उखितें=सर्व जसेच्यातसे

तैसें सबाह्य आपुलें, जेणें गुरुकुळीं वोपिलें,
आपणपें केलें, भक्तीचें घर ॥ ३७४ ॥

गुरुगृह जये देशीं, तो देशुचि वसे मानसीं,
विरहिणी कां जैसी, वल्लभातें ॥ ३७५ ॥

तियेकडोनि येतसे वारा, देखोनि धांवे सामोरा,
आड पडे म्हणे घरा, बीजें कीजो ॥ ३७६ ॥

बीजें=मुक्काम

साचा प्रेमाचिया भुली, तया दिशेसीचि आवडे बोली,
जीवु थानपती करूनि घाली, गुरुगृहीं जो ॥ ३७७ ॥

थानपती=स्थानपती

परी गुरुआज्ञा धरिलें, देह गांवीं असे एकलें,
वांसरुवा लाविलें, दावें जैसें ॥ ३७८ ॥

म्हणे कैं हें बिरडें फिटेल, कैं तो स्वामी भेटेल,
युगाहूनि वडील, निमिष मानी ॥ ३७९ ॥

बिरडें=बंधन

ऐसेया गुरुग्रामींचें आलें, कां स्वयें गुरूंनींचि धाडिलें,
तरी गतायुष्या जोडलें, आयुष्य जैसें ॥ ३८० ॥

कां सुकतया अंकुरा-, वरी पडलिया पीयूषधारा,
नाना अल्पोदकींचा सागरा, आला मासा ॥ ३८१ ॥

नातरी रंकें निधान देखिलें, कां आंधळिया डोळे उघडले,
भणंगाचिया आंगा आलें, इंद्रपद ॥ ३८२ ॥

तैसें गुरुकुळाचेनि नांवें, महासुखें अति थोरावे,
जें कोडेंही पोटाळवें, आकाश कां ॥ ३८३ ॥

पोटाळवें=कवटाळावे

पैं गुरुकुळीं ऐसी, आवडी जया देखसी,
जाण ज्ञान तयापासीं, पाइकी करी ॥ ३८४ ॥

आणि अभ्यंतरीलियेकडे, प्रेमाचेनि पवाडे,
श्रीगुरूंचें रूपडें, उपासी ध्यानीं ॥ ३८५ ॥

अभ्यंतरी=अनंतकरण

हृदयशुद्धीचिया आवारीं, आराध्यु तो निश्चल ध्रुव करी,
मग सर्व भावेंसी परिवारीं, आपण होय ॥ ३८६ ॥

कां चैतन्यांचिये पोवळी-, माजीं आनंदाचिया राउळीं,
श्रीगुरुलिंगा ढाळी, ध्यानामृत ॥ ३८७ ॥

पोवळी-,चौथरा

उदयिजतां बोधार्का, बुद्धीची डाळ सात्त्विका,
भरोनियां त्र्यंबका, लाखोली वाहे ॥ ३८८ ॥

बोधार्का=बोधरुपी सूर्य   डाळ=टोपली

काळशुद्धी त्रिकाळीं, जीवदशा धूप जाळीं।
ज्ञानदीपें वोंवाळी, निरंतर ॥ ३८९ ॥

सामरस्याची रससोय, अखंड अर्पितु जाय,
आपण भराडा होय, गुरु तो लिंग ॥ ३९० ॥

भराडा=गुरव

नातरी जीवाचिये सेजे, गुरु कांतु करूनि भुंजे,
ऐसीं प्रेमाचेनि भोजें, बुद्धी वाहे ॥ ३९१ ॥

कोणे एके अवसरीं, अनुरागु भरे अंतरीं,
कीं तया नाम करी, क्षीराब्धी ॥ ३९२ ॥

तेथ ध्येयध्यान बहु सुख, तेंचि शेषतुका निर्दोख,
वरी जलशयन देख, भावी गुरु ॥ ३९३ ॥

शेषतुका=शेष शयना सारखी

मग वोळगती पाय, ते लक्ष्मी आपण होय,
गरुड होऊनि उभा राहे, आपणचि ॥ ३९४ ॥

नाभीं आपणचि जन्मे, ऐसें गुरुमूर्तिप्रेमें,
अनुभवी मनोधर्में, ध्यानसुख ॥ ३९५ ॥

एकाधिये वेळें, गुरु माय करी भावबळें,
मग स्तन्यसुखें लोळे, अंकावरी ॥ ३९६ ॥

नातरी गा किरीटी, चैतन्यतरुतळवटीं,
गुरु धेनु आपण पाठीं, वत्स होय ॥ ३९७ ॥

गुरुकृपास्नेहसलिलीं, आपण होय मासोळी,
कोणे एके वेळीं, हेंचि भावीं ॥ ३९८ ॥

गुरुकृपामृताचे वडप, आपण सेवावृत्तीचें होय रोप,
ऐसेसे संकल्प, विये मन ॥ ३९९ ॥

वडप=मेघ

चक्षुपक्षेवीण, पिलूं होय आपण,
कैसें पैं अपारपण, आवडीचें ॥ ४०० ॥

गुरूतें पक्षिणी करी, चारा घे चांचूवरी,
गुरु तारू धरी, आपण कांस ॥ ४०१ ॥

कांस=आश्रयित

ऐसें प्रेमाचेनि थावें, ध्यानचि ध्यानातें प्रसवे,
पूर्णसिंधु हेलावे, फुटती जैसे ॥ ४०२ ॥

किंबहुना यापरी, श्रीगुरुमूर्ती अंतरीं,
भोगी आतां अवधारीं, बाह्यसेवा ॥ ४०३ ॥

तरी जिवीं ऐसे आवांके, म्हणे दास्य करीन निकें,
जैसें गुरु कौतुकें, माग म्हणती ॥ ४०४ ॥

तैसिया साचा उपास्ती, गोसावी प्रसन्न होती,
तेथ मी विनंती, ऐसी करीन ॥ ४०५ ॥

म्हणेन तुमचा देवा, परिवारु जो आघवा,
तेतुलें रूपें होआवा, मीचि एकु ॥ ४०६ ॥

आणि उपकरतीं आपुलीं, उपकरणें आथि जेतुलीं,
माझीं रूपें तेतुलीं, होआवीं स्वामी ॥ ४०७ ॥

उपकरतीं,उपकरणे =पूजा साहित्य

ऐसा मागेन वरु, तेथ हो म्हणती श्रीगुरु,
मग तो परिवारु, मीचि होईन ॥ ४०८ ॥

उपकरणजात सकळिक, तें मीचि होईन एकैक,
तेव्हां उपास्तीचें कवतिक, देखिजैल ॥ ४०९ ॥

गुरु बहुतांची माये, परी एकलौती होऊनि ठाये,
तैसें करूनि आण वायें, कृपे तिये ॥ ४१० ॥

तया अनुरागा वेधु लावीं, एकपत्नीव्रत घेववीं,
क्षेत्रसंन्यासु करवीं, लोभाकरवीं ॥ ४११ ॥

चतुर्दिक्षु वारा, न लाहे निघों बाहिरा,
तैसा गुरुकृपें , मीचि होईन ॥ ४१२ ॥

पांजिरा=पिंजरा

आपुलिया गुणांचीं लेणीं, करीन गुरुसेवे स्वामिणी,
हें असो होईन गंवसणी, मीचि भक्तीसी ॥ ४१३ ॥

गुरुस्नेहाचिये वृष्टी, मी पृथ्वी होईन तळवटीं,
ऐसिया मनोरथांचिया सृष्टी, अनंता रची ॥ ४१४ ॥

म्हणे श्रीगुरूंचें भुवन, आपण मी होईन,
आणि दास होऊनि करीन, दास्य तेथिंचें ॥ ४१५ ॥

निर्गमागमीं दातारें, जे वोलांडिजती उंबरे,
ते मी होईन आणि द्वारें, द्वारपाळु ॥ ४१६ ॥

निर्गमागमीं=जाता येता

पाउवा मी होईन, तियां मीचि लेववीन,
छत्र मी आणि करीन, बारीपण ॥ ४१७ ॥

पाउवा=खडावा बारी=छत्रधरणारा

मी तळ उपरु जाणविता, चंवरु धरु हातु देता,
स्वामीपुढें खोलता, होईन मी ॥ ४१८ ॥

तळउपरू =खड्डा उंचवटा    जाणविता= दाखवणारा चोपदार

खोलता=वाटाड्या

मीचि होईन सागळा, करूं सुईन गुरुळां,
सांडिती तो नेपाळा, पडिघा मीचि ॥ ४१९ ॥

गुरुळां=चूळीचे पाणी  नेपाळा=चूळ पडिघा=चुळीचे तस्त

हडप मी वोळगेन, मीचि उगाळु घेईन,
उळिग मी करीन, आंघोळीचें ॥ ४२० ॥

हडप=पानदान उगाळु=थुंका उळिग=सेवाकर्म

होईन गुरूंचें आसन, अलंकार परिधान,
चंदनादि होईन, उपचार ते ॥ ४२१ ॥

मीचि होईन सुआरु, वोगरीन उपहारु,
आपणपें श्रीगुरु, वोंवाळीन ॥ ४२२ ॥

सुआरु=स्वयपाकी उपहारु=वाढपी

जे वेळीं देवो आरोगिती, तेव्हां पांतीकरु मीचि पांतीं,
मीचि होईन पुढती, देईन विडा ॥ ४२३ ॥

ताट मी काढीन, सेज मी झाडीन,
चरणसंवाहन, मीचि करीन ॥ ४२४ ॥

सिंहासन होईन आपण, वरी श्रीगुरु करिती आरोहण,
होईन पुरेपण, वोळगेचें ॥ ४२५ ॥

श्रीगुरूंचें मन, जया देईल अवधान,
तें मी पुढां होईन, चमत्कारु ॥ ४२६ ॥

तया श्रवणाचे आंगणीं, होईन शब्दांचिया आक्षौहिणी,
स्पर्श होईन घसणी, आंगाचिया ॥ ४२७ ॥

श्रीगुरूंचे डोळे, अवलोकनें स्नेहाळें,
पाहाती तियें सकळें, होईन रूपें ॥ ४२८ ॥

तिये रसने जो जो रुचेल, तो तो रसु म्यां होईजैल,
गंधरूपें कीजेल, घ्राणसेवा ॥ ४२९ ॥

एवं बाह्यमनोगत, श्रीगुरुसेवा समस्त,
वेंटाळीन वस्तुजात, होऊनियां ॥ ४३० ॥

जंव देह हें असेल, तंव वोळगी ऐसी कीजेल,
मग देहांतीं नवल, बुद्धि आहे ॥ ४३१ ॥

इये शरीरींची माती, मेळवीन तिये क्षिती,
जेथ श्रीचरण उभे ठाती, श्रीगुरूंचे ॥ ४३२ ॥

माझा स्वामी कवतिकें, स्पर्शीजति जियें उदकें,
तेथ लया नेईन निकें, आपीं आप ॥ ४३३ ॥

श्रीगुरु वोंवाळिजती, कां भुवनीं जे उजळिजती,
तयां दीपांचिया दीप्तीं, ठेवीन तेज ॥ ४३४ ॥

चवरी हन विंजणा, तेथ लयो करीन प्राणा,
मग आंगाचा वोळंगणा, होईन मी ॥ ४३५ ॥

जिये जिये अवकाशीं, श्रीगुरु असती परिवारेंसीं,
आकाश लया आकाशीं, नेईन तिये ॥ ४३६ ॥

परी जीतु मेला न संडीं, निमेषु लोकां न धाडीं,
ऐसेनि गणावया कोडी, कल्पांचिया ॥ ४३७ ॥

लोकां=इतरांना

येतुलेंवरी धिंवसा, जयाचिया मानसा,
आणि करूनियांहि तैसा, अपारु जो ॥ ४३८ ॥

रात्र दिवस नेणे, थोडें बहु न म्हणें,
म्हणियाचेनि दाटपणें, साजा होय ॥ ४३९ ॥

तो व्यापारु येणें नांवें, गगनाहूनि थोरावे,
एकला करी आघवें, एकेचि काळीं ॥ ४४० ॥

हृदयवृत्ती पुढां, आंगचि घे दवडा,
काज करी होडा, मानसेंशीं ॥ ४४१ ॥

दवडा=धावणे

एकादियां वेळा, श्रीगुरुचिया खेळा,
लोण करी सकळा, जीविताचें ॥ ४४२ ॥

जो गुरुदास्यें कृशु, जो गुरुप्रेमें सपोषु,
गुरुआज्ञे निवासु, आपणचि जो ॥ ४४३ ॥

जो गुरु कुळें सुकुलीनु, जो गुरुबंधुसौजन्यें सुजनु,
जो गुरुसेवाव्यसनें सव्यसनु, निरंतर ॥ ४४४ ॥

गुरुसंप्रदायधर्म, तेचि जयाचे वर्णाश्रम,
गुरुपरिचर्या नित्यकर्म, जयाचें गा ॥ ४४५ ॥

गुरु क्षेत्र गुरु देवता, गुरु माय गुरु पिता,
जो गुरुसेवेपरौता, मार्ग नेणें ॥ ४४६ ॥

श्रीगुरूचे द्वार, तें जयाचें सर्वस्व सार,
गुरुसेवकां सहोदर, प्रेमें भजे ॥ ४४७ ॥

जयाचें वक्त्र, वाहे गुरुनामाचे मंत्र,
गुरुवाक्यावांचूनि शास्त्र, हातीं न शिवे ॥ ४४८ ॥

शिवतलें गुरुचरणीं, भलतैसें हो पाणी,
तया सकळ तीर्थें आणी, त्रैलोक्यींचीं ॥ ४४९ ॥

श्रीगुरूचें उशिटें, लाहे जैं अवचटें,
तैं तेणें लाभें विटे, समाधीसी ॥ ४५० ॥

कैवल्यसुखासाठीं, परमाणु घे किरीटी,
उधळती पायांपाठीं, चालतां जे ॥ ४५१ ॥

हें असो सांगावें किती, नाहीं पारु गुरुभक्ती,
परी गा उत्क्रांतमती, कारण हें ॥ ४५२ ॥

उत्क्रांतमती=सांगायचे बुद्धीची स्फूर्ती

 
जया इये भक्तीची चाड, जया इये विषयींचें कोड,
जो हे सेवेवांचून गोड, न मनी कांहीं ॥ ४५३ ॥

तो तत्त्वज्ञाचा ठावो, ज्ञाना तेणेंचि आवो,
हें असो तो देवो, ज्ञान भक्तु ॥ ४५४ ॥

हें जाण पां साचोकारें, तेथ ज्ञान उघडेनि द्वारें,
नांदत असे जगा पुरे, इया रीती ॥ ४५५ ॥

जिये गुरुसेवेविखीं, माझा जीव अभिलाखी,
म्हणौनि सोयचुकी, बोली केली ॥ ४५६ ॥

सोयचुकी=मार्ग सोडून (गीतार्थाचा )

एऱ्हवीं असतां हातीं खुळा, भजनावधानीं आंधळा,
परिचर्येलागीं पांगुळा-, पासूनि मंदु ॥ ४५७ ॥

खुळा=थोटा (अपंग)

गुरुवर्णनीं मुका, आळशी पोशिजे फुका,
परी मनीं आथि निका, सानुरागु ॥ ४५८ ॥

सानुरागु=प्रेम

तेणेंचि पैं कारणें, हें स्थूळ पोसणें,
पडलें मज म्हणे, ज्ञानदेवो ॥ ४५९ ॥

परि तो बोलु उपसाहावा, आणि वोळगे अवसरु देयावा,
आतां म्हणेन जी बरवा, ग्रंथार्थुचि ॥ ४६० ॥