ज्ञानेश्वरी अध्याय १८ वा, ओव्या २७८ ते ३१४

ज्ञानेश्वरी / अध्याय अठरावा / संत ज्ञानेश्वर

ओव्या २७८ ते ३१४

पञ्चैतानि महाबाहो कारणानि निबोध मे।
सांख्ये कृतान्ते प्रोक्तानि सिद्धये सर्वकर्मणाम् ॥ १३॥

(सांख्य मतानुसार कर्म घडून आणणारी ५ कारणे)

आणि पांचही कारणें तियें | तूंही जाणसील विपायें |
जें शास्त्रें उभऊनी बाहे | बोलती तयांते ॥ २७८ ॥

विपायें=कदाचित

वेदरायाचिया राजधानीं | सांख्यवेदांताच्या भुवनीं |
निरूपणाच्या निशाणध्वनीं | गर्जती जियें ॥ २७९ ॥

निशाणध्वनीं=डंका (निशाणा जवळ वाजणारे (ढोल) आवाज)

जें सर्वकर्मसिद्धीलागीं | इयेंचि मुद्दलें हो जगीं |
तेथ न सुवावा अभंगीं | आत्मराजु ॥ २८० ॥

मुद्दलें =भांडवल कारण    सुवावा=घालावा स्पर्श करावा  

ह्या बोलाचि डांगुरटी | तियें प्रसिद्धीचि आली किरीटी |
म्हणौनि तुझ्या हन कर्णपुटीं | वसों हें काज ॥ २८१ ॥

डांगुरटी= विख्यात कीर्ती

आणि मुखांतरीं आइकिजे | तैसें कायसें हें ओझें |
मी चिद्रत्न तुझें | असतां हातीं ॥ २८२ ॥

मुखांतरीं=इतरांच्या मुखाने

दर्पणु पुढां मांडलेया | कां लोकांचियां डोळयां |
मानु द्यावा पहावया | आपुलें निकें ॥ २८३ ॥

भक्त जैसेनि जेथ पाहे | तेथ तें तेंचि होत जाये |
तो मी तुझें जाहालों आहें | खेळणें आजी ॥ २८४ ॥

ऐसें हें प्रीतीचेनि वेगें | देवो बोलतां से नेघे |
तंव आनंदामाजीं आंगें | विरतसे येरु ॥ २८५ ॥

चांदिणियाचा पडिभरु | होतां सोमकांताचा डोंगरु |
विघरोनि सरोवरु | हों पाहे जैसा ॥ २८६ ॥

तैसें सुख आणि अनुभूती | या भावांची मोडूनि भिंती |
आतलें अर्जुनाकृति | सुखचि जेथ ॥ २८७ ॥

तेथ समर्थु म्हणौनि देवा | अवकाशु जाहला आठवा |
मग बुडतयाचा धांवा | जीवें केला ॥ २८८ ॥

देहभानावर आले

अर्जुना येसणें धेंडें | प्रज्ञा पसरेंसीं बुडे |
आलें भरतें एवढें | तें काढूनि पुढती ॥ २८९ ॥

प्रज्ञा पसरेंसीं=प्रज्ञावंत (विस्तृत ज्ञानासह)

देवो म्हणे हां गा पार्था | तूं आपणपें देख सर्वथा |
तंव श्वासूनि येरें माथा | तुकियेला ॥ २९० ॥

श्वासूनि=उसासा टाकून

म्हणे जाणसी दातारा | मी तुजशीं व्यक्तिशेजारा |
उबगला आजी एकाहारा | येवों पाहें ॥ २९१ ॥

व्यक्तिशेजारा =द्वैतास  एकाहारा=एकरूप

तयाही हा ऐसा | लोभें देतसां जरी लालसा |
तरी कां जी घालीतसां | आड आड जीवा ? ॥ २९२ ॥

तेथ श्रीकृष्ण म्हणती निकें | अद्यापि नाहीं मा ठाऊकें |
वेडया चंद्रा आणि चंद्रिके | न मिळणें आहे ?॥ २९३ ॥

न मिळणें आहे =कधी वियोग आहे

आणि हाही बोलोनि भावो | तुज दाऊं आम्ही भिवों |
जे रुसतां बांधे थांवो | तें प्रेम गा हें ॥ २९४ ॥

भिवों=भितो    बांधे थांवो=वाढते

एथ एकमेकांचिये खुणें | विसंवादु तंवचि जिणें |
म्हणौनि असो हें बोलणें | इयेविषयींचें ॥ २९५ ॥

एकमेकांचिये खुणें =एकमेकांच्या प्रेमाने  विसंवादु=भेद

मग कैशी कैशी ते आतां | बोलत होतों पंडुसुता |
सर्व कर्मा भिन्नता | आत्मेनिसीं ॥ २९६ ॥

आत्मेनिसीं=आत्म्याहून

तंव अर्जुन म्हणे देवें | माझिये मनींचेंचि स्वभावें |
प्रस्ताविलें बरवें | प्रमेय तें जी ॥ २९७ ॥
जें सकळ कर्माचें बीज | कारणपंचक तुज |
सांगेन ऐसी पैज | घेतली कां ॥ २९८ ॥

पैज=वचन

आणि आत्मया एथ कांहीं | सर्वथा लागु नाहीं |
हें पुढारलासि ते देईं | लाहाणें माझें ॥ २९९ ॥

लागु=संबंध   पुढारलासि=जे बोलला  

लाहाणें = आवडीचे इच्छा केलेले  

यया बोला विश्वेशें | म्हणितलें तोषें बहुवसे |
इयेविषयीं धरणें बैसे। ऐसें कें जोडे ? ॥ ३०० ॥

धरणें बैसे=हट्ट धरने    

ऐसें कें जोडे =असा( भक्त )कुठे मिळेल

तरी अर्जुना निरूपिजेल | तें कीर भाषेआंतुल |
परी मेचु ये होईजेल | ऋणिया तुज ॥ ३०१ ॥

कीर भाषेआंतुल =बोलण्या पल्याड  मेचु=प्रीतीने

तंव अर्जुन म्हणे देवो | काई विसरले मागील भावो ? |
इये गोंठीस कीं राखत आहों | मीतूंपण जी ? ॥ ३०२ ॥

एथ श्रीकृष्ण म्हणती हो कां | आतां अवधानाचा पसरु निका |
करूनियां आइका | पुढारलों तें ॥ ३०३ ॥

पुढारलों=सांगतो ते

तरी सत्यचि गा धनुर्धरा | सर्वकर्मांचा उभारा |
होतसे बहिरबाहिरा | करणीं पांचें ॥ ३०४ ॥

बहिरबाहिरा=बाहेरच्या बाहेर

आणि पांच कारण दळवाडें | जिहीं कर्माकारु मांडे |
ते हेतुस्तव घडे | पांच आथी ॥ ३०५ ॥

येर आत्मतत्त्व उदासीन | तें ना हेतु ना उपादान |
ना ते अंगें करी संवाहन | कर्मसिद्धीचें ॥ ३०६ ॥

उपादान=कारण    संवाहन=मदत

तेथ शुभाशुभीं अंशीं | निफजती कर्में ऐसीं |
राती दिवो आकाशीं | जियापरी ॥ ३०७ ॥

तोय तेज धूमु | ययां वायूसीं संगमु |
जालिया होय अभ्रागमु | व्योम तें नेणें ॥ ३०८ ॥

नाना काष्ठीं नाव मिळे | ते नावाडेनि चळे |
चालविजे अनिळें | उदक तें साक्षी ॥ ३०९ ॥

कां कवणे एकें पिंडे | वेंचितां अवतरे भांडें |
मग भवंडीजे दंडें | भ्रमे चक्र ॥ ३१० ॥

पिंडे=माती

आणि कर्तृत्व कुलालाचें | तेथ काय तें पृथ्वीयेचें |
आधारावांचूनि वेंचे | विचारीं पां | ॥ ३११ ॥

कुलालाचें=कुंभार

हेंहि असो लोकांचिया | राहाटी होतां आघविया |
कोण काम सवितया | आंगा आलें ? ॥ ३१२ ॥

सवितया=सूर्य

तैसें पांचहेतुमिळणीं | पांचेंचि इहीं कारणीं |
कीजे कर्मलतांची लावणी | आत्मा सिना ॥ ३१३ ॥

सिना=भिन्न

आतां तेंचि वेगळालीं | पांचही विवंचूं गा भलीं |
तुकोनि घेतलीं | मोतियें जैसीं ॥ ३१४ ॥

तुकोनि=तोलूनी

http://dnyaneshwariabhyas.blogspot.in/

by dr. vikrant tikone