ज्ञानेश्वरी अध्याय १० वा, ओव्या २५० ते २९९

 

ज्ञानेश्वरी / अध्याय दहावा / विभूती योग /संत ज्ञानेश्वर

ओव्या २५० ते २९९ 

  पवनः पवतामस्मि रामः शस्त्रभृतामहम्।
  झषाणां मकरश्चास्मि स्त्रोतसामस्मि जान्हवी ॥ ३१॥

पृथ्वीचिया पैसारा-, माजीं घडीं न लगतां धनुर्धरा।
एकेचि उड्डाणें सातांहि सागरां, प्रदक्षिणा करी जो ॥ २५० ॥

घडीं=क्षण

तयां वहिलियां गतिमंतां-, आंत पवनु तो मी पांडुसुता।
शस्त्रधरां समस्तां-, माजीं श्रीराम तो मी ॥ २५१ ॥

जेणें सांकडलिया धर्माचेन कैवारें, आपणपयां धनुष्य करूनि दुसरें।
विजयलक्ष्मीये एक मोहरें, केलें त्रेतीं ॥ २५२ ॥

सांकड=संकट

पाठीं उभे ठाकूनि सुवेळीं, प्रतापलंकेश्वराचीं सिसाळीं।
गगनीं उदो म्हणतया हस्तबळीं, दिधली भूतां ॥ २५३ ॥

सुवेळीं=सुवेल पर्वत सिसाळीं=शिरे

जेणें देवांचा मानु गिंवसिला, धर्मासि जीर्णोद्धारु केला।
सूर्यवंशीं उदेला, सूर्य जो कां ॥ २५४ ॥

तो हातियेरुपरजितया आंतु, रामचंद्र मी जानकीकांतु।
मकर मी पुच्छवंतु, जळचरांमाजीं ॥ २५५ ॥

हातियेरुपरजितया=शस्त्रपरजविनाऱ्यात  

पैं समस्तांही वोघां-, मध्यें जे भगीरथें आणितां गंगा।
जन्हूनें गिळिली मग जंघा, फाडूनि दिधली ॥ २५६ ॥

ते त्रिभूवनैकसरिता, जान्हवी मी पांडुसुता।
जळप्रवाहां समस्तां-, माझारीं जाणें ॥ २५७ ॥

ऐसेनि वेगळालां सृष्टीपैकीं, विभूती नाम सूतां एकेकीं।
सगळेन जन्मसहस्रें अवलोकीं, अर्ध्या नव्हती ॥ २५८ ॥

सूतां=सांगतो  अवलोकीं=बघ

  सर्गाणामादिरन्तश्च मध्यं चैवाहमर्जुन।
  अध्यात्मविद्या विद्यानां वादः प्रवदतामहम् ॥ ३२॥

  अक्षराणामकारोऽस्मि द्वन्द्वः सामासिकस्य च।
  अहमेवाक्षयः कालो धाताहं विश्वतोमुखः ॥ ३३॥

जैसीं अवघींचि नक्षत्रें वेंचावीं, ऐसी चाड उपजेल जैं जीवीं।
तैं गगनाची बांधावी, लोथ जेवीं ॥ २५९ ॥

लोथ=गाठोडी

कां पृथ्वीये परमाणूंचा उगाणा घ्यावा, तरि भूगोलुचि काखे सुवावा।
तैसा विस्तारु माझा पहावा, तरि जाणावें मातें ॥ २६० ॥

उगाणा=गणती मोजमाप भूगोल=पृथ्वी

जैसें शाखांसी फूल फळ, एकिहेळां वेटाळूं म्हणिजे सकळ।
तरी उपडूनियां मूळ, जेवीं हातीं घेपे ॥ २६१ ॥

एकिहेळां=एकाच वेळी

तेवीं माझें विभूतिविशेष, जरी जाणों पाहिजेती अशेष।
तरी स्वरूप एक निर्दोष, जाणिजे माझें ॥ २६२ ॥

एऱ्हवीं वेगळालिया विभूती, कायिएक परिससी किती।
म्हणोनि एकिहेळां महामती, सर्व मी जाण ॥ २६३ ॥

मी आघवियेचि सृष्टी, आदिमध्यांतीं किरीटी।
ओतप्रोत पटीं, तंतु जेवीं ॥ २६४ ॥

पटीं=वस्त्र

ऐसिया व्यापका मातें जैं जाणावें, तैं विभूतिभेदें काय करावें।
परि हे तुझी योग्यता नव्हे, म्हणोनि असो ॥ २६५ ॥

कां जे तुवां पुसिलिया विभूती, म्हणोनि तिया आईक सुभद्रापती।
तरी आतां विद्यांमाजीं प्रस्तुतीं, अध्यात्मविद्या ते मी ॥ २६६ ॥

अगा बोलतयांचिया ठायीं, वादु तो मी पाहीं।
जो सकलशास्त्रसंमतें कहीं, सरेचिना ॥ २६७ ॥

जो निर्वचूं जातां वाढे, आइकतयां उत्प्रेक्षे सळु चढे।
जयावरी बोलतयांचीं गोडें, बोलणीं होतीं ॥ २६८ ॥

निर्वचूं=बोलणे थांबवता उत्प्रेक्षे=कल्पना  सळु=जोर

ऐसा प्रतिपादनामाजीं वादु, तो मी म्हणे गोविंदु।
अक्षरांमाजीं विशदु, अकारु तो मी ॥ २६९ ॥

पैं गा समासांमाझारीं, द्वंद्व तो मी अवधारीं।
मशकालागोनि ब्रह्मावेरीं, ग्रासिता तो मी ॥ २७० ॥

मेरुमंदरादिकीं सर्वीं, सहित पृथ्वीतें विरवी।
जो एकार्णवातेंही जिरवी, जेथिंचा तेथें ॥ २७१ ॥

विरवी=चूर्ण करणे एकार्णव=प्रलय सागर

जो प्रळयतेजा देत मिठी, सगळिया पवनातें गिळी किरीटी।
आकाश जयाचिया पोटीं, सामावलें ॥ २७२ ॥

ऐसा अपार जो काळु, तो मी म्हणे लक्ष्मीलीळु।
मग पुढती सृष्टीचा मेळु, सृजिता तो मी ॥ २७३ ॥

लक्ष्मीलीळु=लक्ष्मी धर

  मृत्युः सर्वहरश्चाहमुद्भमवश्च भविष्यताम्।
  कीर्तिः श्रीर्वाक् च नारीणां स्मृतिर्मेधा धृतिः क्षमा ॥ ३४॥

आणि सृजिलिया भूतांतें मीचि धरीं, सकळां जीवनही मीचि अवधारीं।
शेखीं सर्वांतें या संहारीं, तेव्हां मृत्युही मीचि ॥ २७४ ॥

आतां स्त्रीगणांचां पैकीं, माझिया विभूती सात आणिकी।
तिया ऐक कवतिकीं, सांगिजतील ॥ २७५ ॥

तरी नीच नवी जे कीर्ति, अर्जुना ते माझी मूर्ती।
आणि औदार्येंसी जे संपत्ती, तेही मीचि जाणें ॥ २७६ ॥

आणि ते गा मी वाचा, जे सुखासनीं न्यायाचा।
आरूढोनि विवेकाचा, मार्गीं चाले ॥ २७७ ॥

देखिलेनि पदार्थें, जे आठवूनि दे मातें।
ते स्मृतिही पैं एथें, त्रिशुद्धी मी ॥ २७८ ॥

पैं स्वहिता अनुयायिनी, मेधा ते गा मी इये जनीं।
धृती मी त्रिभुवनीं, क्षमा ते मी ॥ २७९ ॥

एवं नारींमाझारीं, या सातही शक्ति मीचि अवधारीं।
ऐसें संसारगजकेसरी, म्हणता जाहला ॥ २८० ॥

  बृहत्साम तथा साम्नां गायत्री छन्दसामहम्।
  मासानां मार्गशीर्षोऽहमृतूनां कुसुमाकरः ॥ ३५॥

वेदराशीचिया सामा-, आंत बृहत्साम जें प्रियोत्तमा।
तें मी म्हणे रमा-, प्राणेश्वरु ॥ २८१ ॥

गायत्रीछंद जें म्हणिजे, तें सकळां छंदांमाजीं माझें।
स्वरूप हें जाणिजे, निभ्रांत तुवां ॥ २८२ ॥

मासांआंत मार्गशीरु, तो मी म्हणे शारङ्गधरु।
ऋतूंमाजीं कुसुमाकरु, वसंतु तो मी ॥ २८३ ॥

कुसुमाकरु=वसंत

  द्यूतं छलयतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम्।
  जयोऽस्मि व्यवसायोऽस्मि सत्त्वं सत्त्ववतामहम् ॥ ३६॥

  वृष्णीनां वासुदेवोऽस्मि पाण्डवानां धनंजयः।
  मुनीनामप्यहं व्यासः कवीनामुशना कविः ॥ ३७॥

छळितयां विंदाणा-, माजीं जूं तें मी विचक्षणा।
म्हणोनि चोहटां चोरी परी कवणा, निवारूं न ये ॥ २८४ ॥

विंदाणा-,=कारस्थान चोहटां=उघडपणे

अगा अशेषांही तेजसां-, आंत तेज तें मी भरंवसा।
विजयो मी कार्योद्देशां, सकळांमाजीं ॥ २८५ ॥

जेणें चोखाळत दिसे न्याय, तो व्यवसायांत व्यवसाय।
माझें स्वरूप हें राय, सुरांचा म्हणे ॥ २८६ ॥

सत्त्वाथिलियांआंतु, सत्त्व मी म्हणे अनंतु।
यादवांमाजीं श्रीमंतु, तोचि तो मी ॥ २८७ ॥

जो देवकी-वसुदेवास्तव जाहला, कुमारीसाठीं गोकुळीं गेला।
तो मी प्राणासकट पियाला, पूतनेतें ॥ २८८ ॥

नुघडतां बाळपणाची फुली, जेणें मियां अदानवीं सृष्टि केली।
करीं गिरि धरूनि उमाणिली, महेंद्रमहिमा ॥ २८९ ॥
अदानवीं=दानवा रहित  उमाणिली= कमी केला

कालिंदीचें हृदयशल्य फेडिलें, जेणें मियां जळत गोकुळ राखिलें।
वासरुवांसाठीं लाविलें, विरंचीस पिसें ॥ २९० ॥

विरंचीस=ब्रह्मदेव

प्रथमदशेचिये पहांटे-, माजीं कंसा ऐशीं अचाटें।
महाधेंडीं अवचटें, लीळाचि नासिलीं ॥ २९१ ॥

हें काय कितीएक सांगावें, तुवांही देखिलें ऐकिलें असे आघवें।
तरि यादवांमाजीं जाणावें, हेंचि स्वरूप माझें ॥ २९२ ॥

आणि सोमवंशीं तुम्हां पांडवां-, माजीं अर्जुन तो मी जाणावा।
म्हणोनि एकमेकांचिया प्रेमभावा, विघडु न पडे ॥ २९३ ॥

विघडु=कमतरता

संन्यासी तुवां होऊनि जनीं, चोरूनि नेली माझी भगिनी।
तऱ्ही विकल्पु नुपजे मनीं, मी तूं दोन्ही स्वरूप एक ॥ २९४ ॥

मुनीआंत व्यासदेवो, तो मी म्हणे यादवरावो।
कवीश्वरांमाजीं धैर्या ठावो, उशनाचार्य तो मी ॥ २९५ ॥

  दण्डो दमयतामस्मि नीतिरस्मि जिगीषताम्।
  मौनं चैवास्मि गुह्यानां ज्ञानं ज्ञानवतामहम् ॥ ३८॥

अगा दमितयांमाझारीं, अनिवार दंडु तो मी अवधारीं।
जो मुंगियेलागोनि ब्रह्मावेरीं, नियमित पावे ॥ २९६ ॥

पैं सारासार निर्धारितयां, धर्मज्ञानाचा पक्षु धरितयां।
सकळ शास्त्रांमाजीं ययां, नीतिशास्त्र तें मी ॥ २९७ ॥

आघवियाचि गूढां-, माजीं मौन तें मी सुहाडा।
म्हणोनि न बोलतयां पुढां, स्त्रष्टाही नेण होय ॥ २९८ ॥

नेण=अज्ञानी

अगा ज्ञानियांचिया ठायीं, ज्ञान तें मी पाहीं।
आतां असो हें ययां कांहीं, पार न देखों ॥ २९९ ॥

http://dnyaneshwariabhyas.blogspot.in/

ॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐ