ज्ञानेश्वरी अध्याय १८ वा ओव्या ६३१ ते ६८९ त्रिविध कर्ता

ज्ञानेश्वरी / अध्याय अठरावा / संत ज्ञानेश्वर

ओव्या ६३१ ते ६८९

त्रिविध कर्ता

मुक्तसण्‌गोऽनहंवादी धृत्युत्साहसमन्वितः।
सिद्ध्यसिद्ध्योर्निर्विकारः कर्ता सात्त्विक उच्यते ॥ २६॥

(निसंग,निरहंकारी,धैर्यवान, उत्साही, सिद्ध असाध्यी निर्विकार, कर्ता सात्विक ) 

तरी फळोद्देशें सांडिलिया | वाढती जेवीं सरळिया |
शाखा कां चंदनाचिया | बावन्नया ॥ ६३१ ॥

बावन्नया = उत्तम

कां न फळतांही, सार्थका | जैसिया नागलतिका |
तैसिया करी नित्यादिकां | क्रिया जो कां ॥ ६३२ ॥

परी फळशून्यता | नाहीं तया विफळता |
पैं फळासीचि पंडुसुता | फळें कायिसी | ॥ ६३३ ॥

आणि आदरें करी बहुवसें | परी कर्ता मी हें नुमसे |
वर्षाकाळींचें जैसें | मेघवृंद ॥ ६३४ ॥

नुमसे=न समजणे

तेवींचि परमात्मलिंगा | समर्पावयाजोगा |
कर्मकलापु पैं गा | निपजावया ॥ ६३५ ॥

तया काळातें नुलंघणें | देशशुद्धिही साधणें |
कां शास्त्रांच्या वातीं पाहणें | क्रियानिर्णयो ॥ ६३६ ॥

वातीं=दिवा

वृत्ति करणें येकवळा | चित्त जावों न देणें फळा |
नियमांचिया सांखळा | वाहणें सदा ॥ ६३७ ॥

येकवळा =एकचित्त   सांखळा=बंधनात

हा निरोधु साहावयालागीं | धैर्याचिया चांगचांगीं |
चिंतवणी जिती आंगीं | वाहे जो कां ॥ ६३८ ॥

चांगचांगीं=बाणवण्याची  चिंतवणी=चिंता

जिती =जागरूक  

आणि आत्मयाचिये आवडी | कर्में करितां वरपडीं |
देहसुखाचिये परवडीं | येवों न लाहे ॥ ६३९ ॥

वरपडीं =प्राप्त  परवडीं =रित प्रकार

आळसा निद्रा दुऱ्हावे | क्षुधा न बाणवे |
सुरवाडु न पावे | आंगाचा ठावो ॥ ६४० ॥

सुरवाडु=सुख आनंद

तंव अधिकाधिक | उत्साहो धरी आगळीक |
सोनें जैसें पुटीं तुक | तुटलिया कसीं ॥ ६४१ ॥

तुक=वजन तुटलिया=कमी होणे पण कस वाढतो

जरी आवडी आथी साच | तरी जीवितही सलंच |
आगीं घालितां रोमांच | देखिजती सतिये | ॥ ६४२ ॥

सलंच =लाजिरवणे दुखद   रोमांच=आनंदाने केस उभे राहणे

मा आत्मया येवढीया प्रिया | वालभेला जो धनंजया |
देहही सिदतां तया | काय खेदु होईल ? ॥ ६४३ ॥

सिदतां =कष्टता

म्हणौनि विषयसुरवाडु तुटे | जंव जंव देहबुद्धि आटे |
तंव तंव आनंदु दुणवटे | कर्मीं जया ॥ ६४४ ॥

ऐसेनि जो कर्म करी | आणि कोणे एके अवसरीं |
तें ठाके ऐसी परी | वाहे जरी ॥ ६४५ ॥

ठाके=थांबते बंद पडते     वाहे=प्रसंग घडतो

तरी कडाडीं लोटला गाडा | तो आपणपें न मनी अवघडा |
तैसा ठाकलेनिही थोडा | नोहे जो कां ॥ ६४६ ॥

कड्यावरून पडलेला गाडा

वाईट वाटून घेत नाही

कर्म बंद पडले तरी उदास होत नाही

नातरी आदरिलें | अव्यंग सिद्धी गेलें |
तरी तेंही जिंतिलें | मिरवूं नेणें ॥ ६४७ ॥

इया खुणा कर्म करितां | देखिजे जो पंडुसुता |
तयातें म्हणिपे तत्त्वतां | सात्विकु कर्ता ॥ ६४८ ॥

आतां राजसा कर्तेया | वोळखणें हें धनंजया |
जे अभिलाषा जगाचिया | वसौटा तो ॥ ६४९ ॥

वसौटा=आश्रय स्थान

रागी कर्मफलप्रेप्सुर्लुब्धो हिंसात्मकोऽशुचिः।
हर्षशोकान्वितः कर्ता राजसः परिकीर्तितः ॥ २७॥

(आसक्त ,कर्म फळ कामी लोभी हिंसक अस्वच्छ हर्ष शोक व्याप्त कर्ता तो राजस)

जैसा गावींचिया कश्मळा | उकरडा होय येकवळा |
कां स्मशानीं अमंगळा | आघवयांची ॥ ६५० ॥

कश्मळा=कचरा येकवळा=एकत्रित

तया परी जो अशेषा | विश्वाचिया अभिलाषा |
पायपाखाळणिया दोषां | घरटा जाला ॥ ६५१ ॥

अशेषा=अवघ्या   पायपाखाळणिया=पाय धुण्याची जागा, मोरी

म्हणौनि फळाचा लागु | देखे जिये असलगु |
तिये कर्मीं चांगु | रोहो मांडी ॥ ६५२ ॥

असलगु=सोपे  रोहो=आरंभ

आणि आपण जालिये जोडी | उपखों नेदी कवडी |
क्षणक्षणा कुरोंडी | जीवाची करी ॥ ६५३ ॥

जालिये जोडी=साठवलेले    उपखों=खर्च

कुरोंडी=वोवळून टाकणे

कृपणु चित्तीं ठेवा आपुला | तैसा दक्षु पराविया माला |
बकु जैसा खुतला | मासेयासी ॥ ६५४ ॥

खुतला=गुंतला

आणि गोंवी गेलिया जवळी | झगटलिया अंग फाळी |
फळें तरी आंतु पोळी | बोरांटी जैसी ॥ ६५५ ॥

अंग फाळी=अंग ओरबडतो पोळी=चटका देतात (आंबटपणा)

तैसें मनें वाचा कायें | भलतया दुःख देतु जाये |
स्वार्थु साधितां न पाहे | पराचें हित ॥ ६५६ ॥

तेवींचि आंगें कर्मीं | आचरणें नोहे क्षमी |
न निघे मनोधर्मीं | अरोचकु ॥ ६५७ ॥

नोहे क्षमी =सामर्थ्य बळ

अरोचकु=न आवडणारा

कनकाचिया फळा | आंतु माज बाहेरी मौळा |
तैसा सबाह्य दुबळा | शुचित्वें जो ॥ ६५८ ॥

कनकाचिया=धोतरा माज =नशा  मौळा=काटे

आणि कर्मजात केलिया | फळ लाहे जरी धनंजया |
तरी हरिखें जगा यया | वांकुलिया वाये ॥ ६५९ ॥

अथवा जें आदरिलें | हीनफळ होय केलें |
तरीं शोकें तेणें जिंतिलें | धिक्कारों लागे ॥ ६६० ॥

हीनफळ=असफल   जिंतिलें=शोकाणे व्यापून

कर्मीं राहाटी ऐसी | जयातें होती देखसी |
तोचि जाण त्रिशुद्धीसी | राजस कर्ता ॥ ६६१ ॥

त्रिशुद्धीसी=निश्चित

आतां यया पाठीं येरु | जो कुकर्माचा आगरु |
तोही करूं गोचरु | तामस कर्ता ॥ ६६२ ॥


अयुक्तः प्राकृतः स्तब्धः शठो नैष्कृतिकोऽलसः।
विषादी दीर्घसूत्री च कर्ता तामस उच्यते ॥ २८॥
(चंचल अडाणी ताठ थक बुडव्या आळशी सदा खिन्न चेंगट  कर्ता तामस )

तरी मियां लागलिया कैसें | पुढील जळत असे |
हें नेणिजे हुताशें | जियापरी ॥ ६६३ ॥

पैं शस्त्रें मियां तिखटें | नेणिजे कैसेनि निवटे |
कां नेणिजे काळकूटें | आपुलें केलें ॥ ६६४ ॥

निवटे=मारणे

तैसा पुढीलया आपुलया | घातु करीत धनंजया |
आदरी वोखटिया | क्रिया जो कां ॥ ६६५ ॥

वोखटिया=वाईट

तिया करितांही वेळीं | काय जालें हें न सांभाळी |
चळला वायु वाहटुळी | चेष्टे तैसा ॥ ६६६ ॥

सांभाळी=लक्ष देणे

पैं करणिया आणि जया | मेळु नाहीं धनंजया |
तो पाहुनी पिसेया | कैंचीं त्राय ? ॥ ६६७ ॥

करणी व हेतु यात मेळ नसलेला

त्राय=हार जाने (पासंगाला न पुरणे )

आणि इंद्रियांचें वोगरिलें | चरोनि राखे जो जियालें |
बैलातळीं लागलें | गोचिड जैसें ॥ ६६८ ॥

वोगरिलें=वाढले समोर ठेवले

हांसया रुदना वेळु | नेणतां आदरी बाळु |
राहाटे उच्छृंखळु | तयापरी ॥ ६६९ ॥

उच्छृंखळु=बेताल

जो प्रकृती आंतलेपणें | कृत्याकृत्यस्वादु नेणे |
फुगे केरें धालेपणें | उकरडा जैसा ॥ ६७० ॥

आंतलेपणें=आधीन

म्हणौनि मान्याचेनि नांवें | ईश्वराही परी न खालवे |
स्तब्धपणें न मनवे | डोंगरासी ॥ ६७१ ॥

न खालवे=नमन करीत नाही

आणि मन जयाचें विषकल्लोळीं | राहाटी फुडी चोरिली |
दिठी कीर ते वोली | पण्यांगनेची ॥ ६७२ ॥

राहाटी =वागणूक    फुडी=खरोखर चोरटी

वोली  पण्यांगनेची=प्रेम युक्त व्येश्येची

किंबहुना कपटाचें | देहचि वळिलें तयाचें |
तें जिणें कीं जुंवाराचें | टिटेघर ॥ ६७३ ॥

वळिलें=बनले टिटेघर=तिठ्यावरील जुगार घर

नोहे तयाचा प्रादुर्भावो | तो साभिलाष भिल्लांचा गांवो |
म्हणौनि नये येवों जावों | तया वाटा ॥ ६७४ ॥

आणि आणिकांचें निकें केलें | विरु होय जया आलें |
जैसें अपेय, पया मिनलें | लवण करी ॥ ६७५ ॥

निकें=भले विरु=वैर    अपेय=पिण्यास अयोग्य     लवण=मीठ

पया=दूध

कां हींव ऐसा पदार्थु | घातलिया आगीआंतु |
तेचि क्षणीं धडाडितु | अग्नि होय ॥ ६७६ ॥

नाना सुद्रव्यें गोमटीं | जालिया शरीरीं पैठीं |
होऊनि ठाती किरीटी | मळुचि जेवीं ॥ ६७७ ॥

शरीरावर सुंदर द्रव्ये लावली तरी अंती त्यांचा देहावरील मळ च होणार

तैसें पुढिलाचें बरवें | जयाच्या भीतरीं पावे |
आणि विरुद्धचि आघवें | होऊनि निगे ॥ ६७८ ॥

जो गुण घे, दे दोख | अमृताचें करी विख |
दूध पाजलिया देख | व्याळु जैसा ॥ ६७९ ॥

आणि ऐहिकीं जियावें | जेणें परत्रा साच यावें |
तें उचित कृत्य पावे | अवसरीं जिये ॥ ६८० ॥

तेव्हां जया आपैसी | निद्रा ये ठेविली ऐसी |
दुर्व्यवहारीं जैसी | विटाळें लोटे ॥ ६८१ ॥

आपैसी | निद्रा ये=सहजच झोप येते

जैसी | विटाळें लोटे=तीच दुरव्यवहार करतांना  

विटाळ झाल्या सारखी दूर जाते

पैं द्राक्षरसा आम्ररसा | वेळे तोंड सडे वायसा |
कां डोळे फुटती दिवसा | डुडुळाचे ॥ ६८२ ॥

वायसा=कावळा

तैसा कल्याणकाळु पाहे | तैं तयातें आळसु खाये |
ना प्रमादीं तरी होये | तो म्हणे तैसें ॥ ६८३ ॥

प्रमादीं= वाईट   करतेवेळी न म्हणत नाही

जेवींचि सागराच्या पोटीं | जळे अखंड आगिठी |
तैसा विषादु वाहे गांठीं | जिवाचिये जो ॥ ६८४ ॥

लेंडोराआगीं धूमावधि | कां अपाना आंगीं दुर्गंधि |
तैसा जो जीवितावधि | विषादें केला ॥ ६८५ ॥

आणि कल्पांताचिया पारा | वेगळेंही जो वीरा |
सूत्र धरी व्यापारा | साभिलाषा ॥ ६८६ ॥

पारा | वेगळेंही=पलीकडील वेळे नंतर ही

अगा जगाही परौती | शुचा वाहे पैं चित्तीं |
करितां विषीं हातीं | तृणही न लगे ॥ ६८७ ॥

शुचा =चिंता  विषीं= या विषयी

ऐसा जो लोकाआंतु | पापपुंजु मूर्तु |
देखसी तो अव्याहतु | तामसु कर्ता ॥ ६८८ ॥

एवं कर्म कर्ता ज्ञान | या तिहींचें त्रिधा चिन्ह |
दाविलें तुज सुजन | चक्रवर्ती ॥ ६८९ ॥

http://dnyaneshwariabhyas.blogspot.in/

by dr. vikrant tikone

******************************************************