ज्ञानेश्वरी / अध्याय १३ वा / संत ज्ञानेश्वर
अज्ञान भाग १
आतां धनंजया महामती, अज्ञान ऐसी वदंती,
तेंही सांगों व्यक्ती, लक्षणेंसीं ॥ ६५३ ॥
एऱ्हवीं ज्ञान फुडें जालिया, अज्ञान जाणवे धनंजया,
जें ज्ञान नव्हे तें अपैसया, अज्ञानचि ॥ ६५४ ॥
पाहें पां दिवसु आघवा सरे, मग रात्रीची वारी उरे,
वांचूनि कांहीं तिसरें, नाहीं जेवीं ॥ ६५५ ॥
वारी=फेरी
तैसें ज्ञान जेथ नाहीं, तेंचि अज्ञान पाहीं,
तरी सांगों कांहीं कांहीं, चिन्हें तियें ॥ ६५६ ॥
तरी संभावने जिये, जो मानाची वाट पाहे,
सत्कारें होये, तोषु जया ॥ ६५७ ॥
संभावने=प्रतिष्ठेसाठी
गर्वें पर्वताचीं शिखरें, तैसा महत्त्वावरूनि नुतरे,
तयाचिया ठायीं पुरे, अज्ञान आहे ॥ ६५८ ॥
आणि स्वधर्माची मांगळी, बांधे वाचेच्या पिंपळीं,
उभिला जैसा देउळीं, जाणोनि कुंचा ॥ ६५९ ॥
मांगळी= मुंज दोरी
स्वधर्माची= स्वधर्म रुपी
दोर
वाचेच्या पिंपळीं,= जीभरूपी पिंपळाला बांधणे
कुंचा=झाडू (बहुदा मोरपिसाचा)
घाली विद्येचा पसारा, सूये सुकृताचा डांगोरा,
करी तेतुलें मोहरा, स्फीतीचिया ॥ ६६० ॥
स्फीती=कीर्ती
आंग वरिवरी चर्ची, जनातें अभ्यर्चितां वंची,
तो जाण पां अज्ञानाची, खाणी एथ ॥ ६६१ ॥
आंग=स्वत:ला
अभ्यर्चितां=पुजा पाठाने वंची =फसवणे
आणि वन्ही वनीं विचरे, तेथ जळती जैसीं जंगमें स्थावरें,
तैसें जयाचेनि आचारें, जगा दुःख ॥ ६६२ ॥
कौतुकें जें जें जल्पे, तें साबळाहूनि तीख रुपे,
विषाहूनि संकल्पें, मारकु जो ॥ ६६३ ॥
साबळाहूनि=भाला
तयातें बहु अज्ञान, तोचि अज्ञानाचें निधान,
हिंसेसि आयतन, जयाचें जिणें ॥ ६६४ ॥
आयतन=घर
आणि फुंकें भाता फुगे, रेचिलिया सवेंचि उफगे,
तैसा संयोगवियोगें, चढे वोहटे ॥ ६६५ ॥
उफगे,=विरुद्ध फुगे
पडली वारयाचिया वळसा, धुळी चढे आकाशा,
हरिखा वळघे तैसा, स्तुतीवेळे ॥ ६६६ ॥
वळघे= बेभान वर चढणे
निंदा मोटकी आइके, आणि कपाळ धरूनि ठाके,
थेंबें विरे वारोनि शोखे, चिखलु जैसा ॥ ६६७ ॥
तैसा मानापमानीं होये, जो कोण्हीचि उर्मी न साहे,
तयाच्या ठायीं आहे, अज्ञान पुरें ॥ ६६८ ॥
आणि जयाचिया मनीं गांठी, वरिवरी मोकळी वाचा दिठी,
आंगें मिळे, जीवें पाठीं, भलतया दे ॥ ६६९ ॥
शरीराने मित्र मनाने दूर
व्याधाचे चारा घालणें, तैसें प्रांजळ जोगावणें,
चांगाचीं अंतःकरणें, विरु करी ॥ ६७० ॥
जोगावणें=वर्तन
गार शेवाळें गुंडाळली, कां निंबोळी जैसी पिकली,
तैसी जयाची भली, बाह्य क्रिया ॥ ६७१ ॥
अज्ञान तयाचिया ठायीं, ठेविलें असे पाहीं,
याबोला आन नाहीं, सत्य मानीं ॥ ६७२ ॥
आणि गुरुकुळीं लाजे, जो गुरुभक्ती उभजे,
विद्या घेऊनि माजे, गुरूसींचि जो ॥ ६७३ ॥
उभजे,=उबगे ,लाजे
तयाचें नाम घेणें, तें वाचे शूद्रान्न होणें,
परी घडलें लक्षणें, बोलतां इयें ॥ ६७४ ॥
आता गुरुभक्तांचें नांव घेवों, तेणें वाचेसि प्रायश्चित देवों,
गुरुसेवका नांव पावों, सूर्यु जैसा ॥ ६७५ ॥
येतुलेनि पांगु पापाचा, निस्तरेल हे वाचा,
जो गुरुतल्पगाचा, नामीं आला ॥ ६७६ ॥
गुरुतल्पगाचा=गुरुस्त्री गमन
करणारा
हा ठायवरी, तया नामाचें भय हरी,
मग म्हणे अवधारीं, आणिकें चिन्हें ॥ ६७७ ॥
तरि आंगें कर्में ढिला, जो मनें विकल्पें भरला,
अडवींचा अवगळला, कुहा जैसा ॥ ६७८ ॥
अडवींचा =जंगल अवगळला= कुहा=विहीर
तया तोंडीं कांटिवडे, आंतु नुसधीं हाडें,
अशुचि तेणें पाडें, सबाह्य जो ॥ ६७९ ॥
जैसें पोटालागीं सुणें, उघडें झांकलें न म्हणे,
तैसें आपलें परावें नेणे, द्रव्यालागीं ॥ ६८० ॥
इया ग्रामसिंहाचिया ठायीं, जैसा मिळणी ठावो अठावो नाहीं,
तैसा स्त्रीविषयीं कांहीं, विचारीना ॥ ६८१ ॥
ग्रामसिंहाचिया= कुत्रे
कर्माचा वेळु चुके, कां नित्य नैमित्तिक ठाके,
तें जया न दुखे, जीवामाजीं ॥ ६८२ ॥
पापी जो निसुगु, पुण्याविषयीं अतिनिलागु,
जयाचिया मनीं वेगु, विकल्पाचा ॥ ६८३ ॥
निसुगु=निर्लज्ज अतिनिलागु=कंटाळा
तो जाण निखिळा, अज्ञानाचा पुतळा,
जो बांधोनि असे डोळां, वित्ताशेतें ॥ ६८४ ॥
वित्ताशेतें=धन व स्त्री
आणि स्वार्थें अळुमाळें, जो धैर्यापासोनि चळे,
जैसें तृणबीज ढळे, मुंगियेचेनी ॥ ६८५ ॥
पावो सूदलिया सवें, जैसें थिल्लर कालवे,
तैसा भयाचेनि नांवें, गजबजे जो ॥ ६८६ ॥
सूदलिया=शिरता थिल्लर=डबके
मनोरथांचिया धारसा, वाहणें जयाचिया मानसा,
पूरीं पडिला जैसा, दुधिया पाहीं ॥ ६८७ ॥
दुधिया=भोपळा
वायूचेनि सावायें, धू दिगंतरा जाये,
दुःखवार्ता होये, तसें जया ॥ ६८८ ॥
वाउधणाचिया परी, जो आश्रो कहींचि न धरी,
क्षेत्रीं तीर्थीं पुरीं, थारों नेणे ॥ ६८९ ॥
वाउधणाचिया=वावटळ
कां मातलिया सरडा, पुढती बुडुख पुढती शेंडा,
हिंडणवारा कोरडा, तैसा जया ॥ ६९० ॥
जैसा रोविल्याविणें, रांजणु थारों नेणे,
तैसा पडे तैं राहणें, एऱ्हवीं हिंडे ॥ ६९१ ॥
तयाच्या ठायीं उदंड, अज्ञान असे वितंड,
जो चांचल्यें भावंड, मर्कटाचें ॥ ६९२ ॥
by dr. vikrant tikone
छान !
ReplyDelete