ज्ञानेश्वरी अध्याय १० वा ओव्या ५० ते १११

 

 

ज्ञानेश्वरी / अध्याय दहावा / विभूती योग /संत ज्ञानेश्वर

ओव्या ५० ते १११

  श्रीभगवानुवाचः भूय एव महाबाहो श्रृणु मे परमं वचः।
  यत्तेऽहं प्रीयमाणाय वक्ष्यामि हितकाम्यया ॥ १॥

आम्हीं मागील जें निरूपण केलें, तें तुझें अवधानचि पाहिलें।
तवं टाचें नव्हें भलें, पुरतें आहे ॥ ५० ॥

टाचें=कमी

घटीं थोडेसें उदक घालिजे, तेणें न गळे तरी वरिता भरिजे।
ऐसा परिसौनि पाहिलासि तंव परिसविजे, ऐसेंचि होतसे ॥ ५१ ॥

अवचितयावरी सर्वस्व सांडिजे, मग चोख तरी तोचि भांडारी कीजे।
तैसा किरीटी तूं आतां माझें, निजधाम कीं ॥ ५२ ॥

ऐसें अर्जुना येउतें सर्वेश्वरें, पाहोनि बोलिलें अत्यादरें।
गिरी देखोनि सुभरें, मेघु जैसा ॥ ५३ ॥

तैसा कृपाळुवांचा रावो, म्हणे आइकें गा महाबाहो।
सांगितलाचि अभिप्रावो, सांगेन पुढती ॥ ५४ ॥

पैं प्रतिवर्षीं क्षेत्र पेरिजे, पिकाची जंव जंव वाढी देखिजे।
यालागीं नुबगिजे, वाहो करितां ॥ ५५ ॥

क्षेत्र=शेत, जमीन वाहो=कष्ट

पुढतपुढती पुटें देतां, जोडे वानियेची अधिकता।
म्हणौनि सोनें पंडुसुता, शोधूंचि आवडे ॥ ५६ ॥

पुढतपुढती =पुनःपुन्हा  वानियेची=दागिने

शोधूंचि=शुद्ध करणे

तैसें एथ पार्था, तुज आभार नाहीं सर्वथा।
आम्ही आपुलियाचि स्वार्था, बोलों पुढती ॥ ५७ ॥

जैसें बाळका लेवविजे लेणें, तया शृंगारा बाळ काइ जाणे ?।
परि ते सुखाचे सोहळे भोगणें, माउलिये दिठी ॥ ५८ ॥

तैसें तुझें हित आघवें, जंव जंव कां तुज फावे।
तंव तंव आमुचें सुख दुणावे, ऐसें आहे ॥ ५९ ॥

आतां अर्जुना असो हे विकडी, मज उघड तुझी आवडी।
म्हणौनि तृप्तीची सवडी, बोलतां न पडे ॥ ६० ॥

विकडी=अलंकारिक भाषण

आम्हां येतुलियाचि कारणें, तेंचि तें तुजशीं बोलणें।
परि असो हें अंतःकरणें, अवधान देईं ॥ ६१ ॥

तरी ऐकें गा सुवर्म, वाक्य माझें परम।
जें अक्षरें लेऊनी परब्रह्म, तुज खेंवासि आलें ॥ ६२ ॥

परी किरीटी तूं मातें, नेणसी ना निरुतें।
तरि तो गा जो मी एथें, तें विश्वचि हें ॥ ६३ ॥

  न मे विदुः सुरगणाः प्रभवं न महर्षयः।
  अहमादिर्हि देवानां महर्षीणां च सर्वशः ॥ २॥

एथ वेद मुके जाहाले, मन पवन पांगुळले।
रातीविण मावळले, रविशशी जेथ ॥ ६४ ॥

अगा उदरींचा गर्भु जैसा, न देखें आपुलिये मातेची वयसा।
मी आघवेया देवां तैसा, नेणवे कांहीं ॥ ६५ ॥

आणि जळचरां उदधीचें मान, मशका नोलांडवेचि गगन।
तेवीं महर्षींचें ज्ञान, न देखेचि मातें ॥ ६६ ॥

मान=सीमा ,मर्यादा

मी कवण पां केतुला, कवणाचा कैं जाहला।
या निरुती करितां बोला, कल्प गेले ॥ ६७ ॥

कां जे महर्षीं आणि या देवां, येरां भूतजातां सर्वां।
मी आदि म्हणौनि पांडवा, अवघड जाणतां ॥ ६८ ॥

उतरलें उदक पर्वत वळघे, जरी झाड वाढत मुळीं लागे।
तरी मियां जालेनि जगें, जाणिजे मातें ॥ ६९ ॥

वळघे=वर चढणे    मुळीं लागे=उलटे वाढणे

कां गाभेवनें वटु गिंवसवे, जरी तरंगीं सागरू सांठवे।
कां परमाणूमाजीं सामावे, भूगोलु हा ॥ ७० ॥

गाभेवनें=सूक्ष्म अंकुर

तरी मियां जालिया जीवां, महर्षीं अथवा देवां।
मातें जाणावया होआवा, अवकाशु गा ॥ ७१ ॥

अवकाशु= थोडा काळ

ऐसाही जरी विपायें, सांडूनि पुढीले पाये।
सर्वेंद्रियांसि होये, पाठिमोरा जो ॥ ७२ ॥

पाये=प्रवृत्ती

 
प्रवर्तलाही वेगीं बहुडे, देह सांडूनि मागलीकडे।
महाभूतांचिया चढे, माथयावरी ॥ ७३ ॥

बहुडे=मागे फिरे

  यो मामजमनादिं च वेत्ति लोकमहेश्वरम्।
  असंमूढः स मर्त्येषु सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ ३॥

तैसा राहोनि ठायठिके, स्वप्रकाशें चोखें।
अजत्व माझें देखे, आपुलिया डोळां ॥ ७४ ॥

ठायठिके= यथार्थ ठिकाणी चोखें=निर्मळ

मी आदीसिं परु, सकळलोकमहेश्वरु।
ऐसिया मातें जो नरु, यापरी जाणें ॥ ७५ ॥

तो पाषाणांमाजीं परिसु, रसांमाजी सिद्धरसु।
तैसा मनुष्याकृति अंशु, तो माझाचि जाण ॥ ७६ ॥
 
तो चालतें ज्ञानाचें बिंब, तयाचे अवयव ते सुखाचे कोंभ,
परि माणुसपणाची भांब, लोकाचि भागु ॥ ७७ ॥

भांब=शोभा (पा.भे. भ्रम )  

अगा अवचिता कापुरा-, माजीं सांपडला हिरा।
वरी पडिलिया नीरा, न निगे केवीं ॥ ७८ ॥
नीरा=पाणी, जल
तैसा मनुष्यलोकाआंतु, तो जरी जाहला प्राकृतु।
तऱ्ही प्रकृतिदोषाची मातु, नेणिजे तेथ ॥ ७९ ॥

तो आपसयेंचि सांडिजे पापीं, जैसा जळत चंदनु सर्पीं,
तैसा मातें जाणें तो संकल्पीं, वर्जूनि घालिजे ॥ ८० ॥

तेंचि मातें कैसें जाणिजे, ऐसें कल्पी जरी चित्त तुझें।
तरी मी ऐसा हें माझें, भाव ऐकें ॥ ८१ ॥

भाव ऐकें=त्याग कर

जे वेगळालां भूतीं, सारिखे होऊनि प्रकृती।
विखुरले आहेती त्रिजगतीं, आघविये ॥ ८२ ॥

  बुद्धिर्ज्ञानमसंमोहः क्षमा सत्यं दमः शमः।
  सुखं दुःखं भवोऽभावो भयं चाभयमेव च ॥ ४॥

  अहिंसा समता तुष्टिस्तपो दानं यशोऽयशः।
  भवन्ति भावा भूतानां मत्त एव पृथग्विधाः ॥ ५॥

ते प्रथम जाण बुद्धी, मग ज्ञान जें निरवधी।
असंमोह सहनसिद्धी, क्षमा सत्य ॥ ८३ ॥

मग शम दम दोन्ही, सुख दुःख वर्तत जनीं।
अर्जुना भावाभाव मानीं, भावाचिमाजीं ॥ ८४ ॥

भावाभाव =असणे नसणे

आतां भय आणि निर्भयता, अहिंसा आणि समता,
हे मम रुपची पांडुसुता, ओळख तू ॥ ८५ ॥

 दान यश अपकीर्ती, ते जे भाव सर्वत्र वसती।
ते मजचि पासूनि होती, भूतांचा ठायीं ॥ ८६ ॥

जैसीं भूतें आहाति सिनानीं, तैसेचि हेही वेगळाले मानीं।
एक उपजती माझां ज्ञानीं, एक नेणती मातें ॥ ८७ ॥

सिनानीं=वेगळे

अगा प्रकाश आणि कडवसें, हें सूर्याचिस्तव जैसें।
प्रकाश उदयीं दिसे, तम अस्तुसीं ॥ ८८ ॥

आणि माझें जे जाणणें नेणणें, तें तंव भूतांचिया दैवाचें करणें।
म्हणौनि भूतीं भावाचें होणें, विषम पडे ॥ ८९ ॥

यापरी माझां भावीं, हे जीवसृष्टि आहे आघवी।
गुंतली असे जाणावी, पंडुकुमरा ॥ ९० ॥

आतां इये सृष्टीचे पालक, तयां आधीन वर्तती लोक।
ते अकरा भाव आणिक, सांगेन तुज ॥ ९१ ॥

  महर्षयः सप्त पूर्वे चत्वारी मनवस्तथा।
  मद्भषवा मानसा जाता येषां लोक इमाः प्रजाः ॥ ६॥

तरी आघवांचि गुणीं वृद्ध, जे महर्षींमाजीं प्रबुद्ध।
कश्यपादि प्रसिद्ध, सप्त ऋषी ॥ ९२ ॥

प्रबुद्ध=ज्ञानी

आणिकही सांगिजतील, जे चौदा आंतील ।
स्वायंभू मुख्य मुद्दल, चारी मनु ॥ ९३ ॥

ऐसें हे अकरा, माझां मनीं जाहाले धनुर्धरा।
सृष्टीचिया व्यापारा-, लागोनियां ॥ ९४ ॥

जैं लोकांची व्यवस्था न पडे, जैं या त्रिभुवनाचे कांहीं न मांडे।
तैं महाभूतांचे दळवाडें, अचुंबित असे ॥ ९५ ॥

तैंचि हे जाहाले, इहीं लोकपाळ केले,
अध्यक्ष रचूनि ठेविले, इहीं जन ॥ ९६ ॥

म्हणौनि अकरा हे राजा, मग येर लोक यांचिया प्रजा।
ऐसा हा विस्तारु माझा, ओळख तूं ॥ ९७ ॥

पाहें पां आरंभीं बीज एकलें, मग तेंचि विरूढलिया बूड जाहालें,

बुडीं कोंभ निघाले, खांदियांचे ॥ ९८ ॥

बूड=बुंधा

खांदियांपासूनि अनेका, पसरलिया शाखोपशाखा,
शाखांस्तव देखा, पल्लवपानें ॥ ९९ ॥

पल्लवीं फूल फळ, एवं वृक्षत्व जाहालें सकळ।
तें निर्धारितां केवळ, बीजचि तें ॥ १०० ॥

ऐसें मी एकचि पहिलें, मग मी तें मनातें व्यालें।
तेथ सप्तऋषि जाहाले, आणि चारी मनु ॥ १०१ ॥

इहीं लोकपाळ केले, लोकपाळीं विविध लोक सृजिले।
लोकांपासूनि निपजले, प्रजाजात ॥ १०२ ॥

ऐसेनि हें विश्व येथें, मीचि प्रसवला ना निरुतें।
परी भावाचेनि हातें, माने जया ॥ १०३ ॥

  एतां विभूतिं योगं च मम यो वेत्ति तत्त्वतः।
  सोऽविकंपेन योगेन युज्यते नात्र संशयः ॥ ७॥

यालागीं सुभद्रापती, हे भाव इया माझिया विभूती।
आणि यांचिया व्याप्ती, व्यापिलें विश्व ॥ १०४ ॥

म्हणोनि गा यापरी, ब्रह्मादिपिपीलिकावरी।
मीवांचूनि दुसरी, गोठी नाहीं ॥ १०५ ॥

पिपीलिका=मुंगी

ऐसें जाणे जो साचें, तया चेइरें जाहालें ज्ञानाचें।
म्हणोनि उत्तम मध्यम भेदाचें, दुःस्वप्न न तयां ॥ १०६ ॥

चेइरें=जाग

मी, माझिया विभूती, विभूतीं अधिष्ठिलिया व्यक्ती।
हें आघवें योगप्रतीती, एकचि मानी ॥ १०७ ॥

म्हणोनि निःशंकें येणें महायोगें, मज मीनला मनाचेनि आंगें।
एथ संशय करणें न लगे, तो त्रिशुद्धी जाहला ॥ १०८ ॥

कां जे ऐसें किरीटी, मातें भजे जो अभेदा दिठी।
तयाचिये भजनाचिये नाटीं, सूती मज ॥ १०९ ॥

नाटीं=आवड छंद सूती=प्रवेशे

म्हणऊनि अभेदें जो भक्तियोगु, तेथ शंका नाहीं नये खंगु।
करितां ठेला तरी चांगु, तें सांगितलें षष्ठीं ॥ ११० ॥

खंगु=खंत, कमीपण     ठेला=मरण पावला

तोचि अभेदु कैसा, हें जाणावया मानसा।
साद जाली तरी परियेसा, बोलिजेल ॥ १११ ॥

http://dnyaneshwariabhyas.blogspot.in/

ॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐ