ज्ञानेश्वरी / अध्याय
तेरावा / संत ज्ञानेश्वर
अज्ञान पुढे चालू
ओव्या ८०५ ते ८६४
आणि मातलिया सागरीं, मोकललिया तरी,
लाटांच्या येरझारीं, आंदोळे जेवीं ॥ ८०५ ॥
मातलिया =मजला खवळला मोकललिया=सापडला
तेवीं प्रिय वस्तु पावे, आणि सुखें जो उंचावे,
तैसाचि अप्रियासवें, तळवटु घे ॥ ८०६ ॥
ऐसेनि जयाचे चित्तीं, वैषम्यसाम्याची वोखती,
वाहे तो महामती, अज्ञान गा ॥ ८०७ ॥
वोखती,=चिंता
आणि माझ्या ठायीं भक्ती, फळालागीं जया आर्ती,
धनोद्देशें विरक्ती, नटणें जेवीं ॥ ८०८ ॥
नातरी कांताच्या मानसी, रिगोनि स्वैरिणी जैसी,
राहाटे जारेंसीं, जावयालागीं ॥ ८०९ ॥
रिगोनि =मन राखून रिझवून
तैसा मातें किरीटी, भजती गा पाउटी,
करूनि जो दिठी, विषो सूये ॥ ८१० ॥
पाउटी=पायरी समजून (पायवाट)
आणि भजिन्नलियासवें, तो विषो जरी न पावे,
तरी सांडी म्हणे आघवें, टवाळ हें ॥ ८११ ॥
टवाळ=व्यर्थ ,उनाडपण
कुणबट कुळवाडी, तैसा आन आन देव मांडी,
आदिलाची परवडी, करी तया ॥ ८१२ ॥
कुणबट= कुणबी कष्ट्णारा
कुळवाडी=शेतकरी मालक (यांचा संबंध)
आदिलाची =अगोदरचा परवडी,= व्यवहार पटणे (पावणे)
तया गुरुमार्गा टेंकें, जयाचा सुगरवा देखे,
तरी तयाचा मंत्र शिके, येरु नेघे ॥ ८१३ ॥
टेंकें=चिकटणे सुगरवा=श्रीमंती थाट माट
प्राणिजातेंसीं निष्ठुरु, स्थावरीं बहु भरु,
तेवींचि नाहीं एकसरु, निर्वाहो जया ॥ ८१४ ॥
स्थावरीं =दगड मातीचे
देव भरु=प्राधान्य
एकसरु =एकनिष्ठ निर्वाहो=भक्ती
माझी मूर्ति निफजवी, ते घराचे कोनीं बैसवी,
आपण देवो देवी, यात्रे जाय ॥ ८१५ ॥
नित्य आराधन माझें, काजीं कुळदैवता भजे,
पर्वविशेषें कीजे, पूजा आना ॥ ८१६ ॥
माझें अधिष्ठान घरीं, आणि वोवसे आनाचे करी,
पितृकार्यावसरीं, पितरांचा होय ॥ ८१७ ॥
वोवसे=व्रत
एकादशीच्या दिवशीं, जेतुला पाडु आम्हांसी,
तेतुलाचि नागांसी, पंचमीच्या दिवशीं ॥ ८१८ ॥
चौथ मोटकी पाहे, आणि गणेशाचाचि होये,
चावदसी म्हणे माये, तुझाचि वो दुर्गे ॥ ८१९ ॥
नित्य नैमित्तिकें कर्में सांडी, मग बैसे नवचंडी,
आदित्यवारीं वाढी, बहिरवां पात्रीं ॥ ८२० ॥
बहिरवां=भैरव
पाठीं सोमवार पावे, आणि बेलेंसी लिंगा धांवे,
ऐसा एकलाचि आघवे, जोगावी जो ॥ ८२१ ॥
ऐसा अखंड भजन करी, उगा नोहे क्षणभरी,
अवघेन गांवद्वारीं, अहेव जैसी ॥ ८२२ ॥
अहेव=वेश्या
ऐसेनि जो भक्तु, देखसी सैरा धांवतु,
जाण अज्ञानाचा मूर्तु, अवतार तो ॥ ८२३ ॥
आणि एकांतें चोखटें, तपोवनें तीर्थे तटें,
देखोनि जो गा विटे, तोहि तोचि ॥ ८२४ ॥
जया जनपदीं सुख, गजबजेचें कवतिक,
वानूं आवडे लौकिक, तोहि तोची ॥ ८२५ ॥
आणि आत्मा गोचरु होये, ऐसी जे विद्या आहे,
ते आइकोनि डौर वाहे, विद्वांसु जो ॥ ८२६ ॥
डौर=डौल गर्व दाखवून बडबडणे , विद्वांसु=पांडित्य
उपनिषदांकडे न वचे, योगशास्त्र न रुचे,
अध्यात्मज्ञानीं जयाचें, मनचि नाहीं ॥ ८२७ ॥
आत्मचर्चा एकी आथी, ऐसिये बुद्धीची भिंती,
पाडूनि जयाची मती, वोढाळ जाहली ॥ ८२८ ॥
वोढाळ=स्वैर बुद्धीची भिंती=(विवेकाला दिलेली उपमा )
कर्मकांड तरी जाणे, मुखोद्गत पुराणें,
ज्योतिषीं तो म्हणे, तैसेंचि होय ॥ ८२९ ॥
शिल्पीं अति निपुण, सूपकर्मींही प्रवीण,
विधि आथर्वण, हातीं आथी ॥ ८३० ॥
सूपकर्मींही=पाकशास्त्र आथर्वण=जारण मारण
कोकीं नाहीं ठेलें, भारत करी म्हणितलें,
आगम आफाविले, मूर्त होतीं ॥ ८३१ ॥
आगम =शास्त्र आफाविले=उपासले
नीतिजात सुझे, वैद्यकही बुझे,
काव्यनाटकीं दुजें, चतुर नाहीं ॥ ८३२ ॥
स्मृतींची चर्चा, दंशु जाणे गारुडियाचा,
निघंटु प्रज्ञेचा, पाइकी करी ॥ ८३३ ॥
गारुडियाचा =इंद्रजाल निघंटु=वैदक शब्दकोश
पैं व्याकरणीं चोखडा, तर्कीं अतिगाढा,
परी एक आत्मज्ञानीं फुडा, जात्यंधु जो ॥ ८३४ ॥
फुडा=उघड स्पष्ट खरोखर
तें एकवांचूनि आघवां शास्त्रीं, सिद्धांत निर्माणधात्री,
परी जळों तें मूळनक्षत्रीं, न पाहें गा ॥ ८३५ ॥
निर्माणधात्री,=सिद्धत निर्माण करणारा, ब्रह्मदेव
तें=मूळ नक्षत्रावर
जन्मेलेल मुल
मोराआंगीं अशेषें, पिसें असतीं डोळसें,
परी एकली दृष्टि नसे, तैसें तें गा ॥ ८३६ ॥
जरी परमाणू{ए}वढें, संजीवनीमूळ जोडे,
तरी बहु काय गाडे, भरणें येरें ? ॥ ८३७ ॥
आयुष्येंवीण लक्षणें, सिसेंवीण अळंकरणें,
वोहरेंवीण वाधावणें, तो विटंबु गा ॥ ८३८ ॥
लक्षणें=अंगलक्षणे(प्रेताची)
सिसेंवीण=शिराविन
वोहरेंवीण=वधूवराविना वाधावणें=वरात
तैसें शास्त्रजात जाण, आघवेंचि अप्रमाण,
अध्यात्मज्ञानेंविण, एकलेनी ॥ ८३९ ॥
यालागीं अर्जुना पाहीं, अध्यात्मज्ञानाच्या ठायीं,
जया नित्यबोधु नाहीं, शास्त्रमूढा ॥ ८४० ॥
तया शरीर जें जालें, तें अज्ञानाचें बीं विरुढलें,
तयाचें व्युत्पन्नत्व गेलें, अज्ञानवेलीं ॥ ८४१ ॥
तो जें जें बोले, तें अज्ञानचि फुललें,
तयाचें पुण्य जें फळलें, तें अज्ञान गा ॥ ८४२ ॥
आणि अध्यात्मज्ञान कांहीं, जेणें मानिलेंचि नाहीं,
तो ज्ञानार्थु न देखे काई, हें बोलावें असें ? ॥ ८४३ ॥
ऐलीचि थडी न पवतां, पळे जो माघौता,
तया पैलद्वीपींची वार्ता, काय होय ? ॥ ८४४ ॥
कां दारवंठाचि जयाचें, शीर रोंविलें खांचे,
तो केवीं परिवरींचें, ठेविलें देखे ? ॥ ८४५ ॥
खांचे,=खड्ड्यात परिवरींचें-=घरातील ठेविलें=धन ठेवा
तेवीं अध्यात्मज्ञानीं जया, अनोळख धनंजया,
तया ज्ञानार्थु देखावया, विषो काई ? ॥ ८४६ ॥
विषो=विषय
म्हणौनि आतां विशेषें, तो ज्ञानाचें तत्त्व न देखे,
हें सांगावें आंखेंलेखें, न लगे तुज ॥ ८४७ ॥
आंखेंलेखें,=हिशोब करून
जेव्हां सगर्भे वाढिलें, तेव्हांचि पोटींचें धालें,
तैसें मागिलें पदें बोलिलें, तेंचि होय ॥ ८४८ ॥
सगर्भे=गर्भवती
मागिलें पदें=मागील पदातील
ज्ञान निरुपण
वांचूनियां वेगळें, रूप करणें हें न मिळे,
जेवीं अवंतिलें आंधळें, तें दुजेनसीं ये ॥ ८४९ ॥
हें न मिळे,= (हे कशाला)
दुजेनसीं=दुसऱ्यास घेवून
एवं इये उपरतीं, अज्ञानचिन्हें मागुतीं,
अमानित्वादि प्रभृती, वाखाणिलीं ॥ ८५० ॥
जे ज्ञानपदें अठरा, केलियां येरी मोहरां,
अज्ञान या आकारा, सहजें येती ॥ ८५१ ॥
येरी मोहरां,=उलटी
विरुद्ध
मागां श्लोकाचेनि अर्धार्धें, ऐसें सांगितलें श्रीमुकुंदें,
ना उफराटीं इयें ज्ञानपदें, तेंचि अज्ञान ॥ ८५२ ॥
श्लोकाचेनि अर्धार्धें=४ थ्या श्लोकातील उत्तरार्धात
म्हणौनि इया वाहणीं, केली म्यां उपलवणी,
वांचूनि दुधा मेळऊनि पाणी, फार कीजे ? ॥ ८५३ ॥
उपलवणी=स्पष्ट उलगडून
वांचूनि=असे नाही बरे की
तैसें जी न बडबडीं, पदाची कोर न सांडी,
परी मूळध्वनींचिये वाढी, निमित्त जाहलों ॥ ८५४ ॥
कोर=सीमा मर्यादा
तंव श्रोते म्हणती राहें, कें परिहारा ठावो आहे ?,
बिहिसी कां वायें, कविपोषका ? ॥ ८५५ ॥
परिहारा=खुलासा निरसन
करणे
तूतें श्रीमुरारी, म्हणितलें आम्ही प्रकट करीं,
जें अभिप्राय गव्हरीं, झांकिले आम्हीं ॥ ८५६ ॥
गव्हरीं=गुप्त गुहेत
तें देवाचें मनोगत, दावित आहासी तूं मूर्त,
हेंही म्हणतां चित्त, दाटैल तुझें ॥ ८५७ ॥
म्हणौनि असो हें न बोलों, परि साविया गा तोषलों,
जे ज्ञानतरिये मेळविलों, श्रवण सुखाचिये ॥ ८५८ ॥
ज्ञानतरिये=ज्ञान नौका
आतां इयावरी, जे तो श्रीहरी,
बोलिला तें करीं, कथन वेगां ॥ ८५९ ॥
इया संतवाक्यासरिसें, म्हणितलें निवृत्तिदासें,
जी अवधारा तरी ऐसें, बोलिलें देवें ॥ ८६० ॥
म्हणती तुवां पांडवा, हा चिन्हसमुच्चयो आघवा,
आयकिला तो जाणावा, अज्ञानभागु ॥ ८६१ ॥
इया अज्ञानविभागा, पाठी देऊनि पैं गा,
ज्ञानविखीं चांगा, दृढा होईजे ॥ ८६२ ॥
पाठी देऊनि=सोडून
मग निर्वाळिलेनि ज्ञानें, ज्ञेय भेटेल मनें,
तें जाणावया अर्जुनें, आस केली ॥ ८६३ ॥
निर्वाळिलेनि=शुद्ध होवून
तंव सर्वज्ञांचा रावो, म्हणे जाणौनि तयाचा भावो,
परिसें ज्ञेयाचा अभिप्रावो, सांगों आतां ॥ ८६४ ॥
by dr. vikrant tikone
==============================================
खरंतर हा भाग समजायला अवघड वाटला. मराठी पण अगम्य वाटलं . ठिक आहे पुढच्या वाचनात प्रकाशेल .
ReplyDelete