ज्ञानेश्वरी .अध्याय 2 / ओव्या १ ते ८० / संत ज्ञानेश्वर

ज्ञानेश्वरी .अध्याय दुसरा / ओव्या १ ते ८० / संत ज्ञानेश्वर

  संजय उवाच : तं तथा कृपयाविष्टमश्रूपूर्णाकुलेक्षणम्।
                   विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुसूदनः ॥ १॥

मग संजयो म्हणे रायातें | आइकें तो पार्थु तेथें।
शोकाकुल रुदनातें | करितुसे ॥ १॥

रुदनातें=रडणे

तें कुळ देखोनि समस्त | स्नेह उपनलें अद्भुत।
तेणें द्रवले असे चित्त | कवणेपरी ॥ २ ॥

जैसें लवण जळें झळंबलें | ना तरी अभ्र वातें हाले।
तैसे सधीर परी विरमलें | हृदय तयाचें ॥ ३॥

लवण=मीठ .झळंबलें-विरघळे .विरमलें=द्रवले

म्हणोनि कृपा आकळिला | दिसतसे अति कोमाइला।
जैसा कर्दमीं रुपला | राजहंस ॥ ४ ॥

कोमाइला=कोमेजला कर्दमीं=चिखल

तयापरी तो पांडुकुमरु | महामोहें अतिजर्जरु।
देखोनि | शार्गङधरु | काय बोले ॥ ५ ॥

          श्रीभगवानुवाच : कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम्।
                         अनार्यजुष्टमस्वर्ग्यमकीर्तीकरमर्जुन ॥ २ ॥

म्हणे अर्जुना आदि पाहीं | हें उचित काय इये ठायीं।
तूं कवण हें कायी | करीत आहासी ॥ ६ ॥

तुज सांगे काय जाहलें | कवण उणें आलें।
करितां काय ठेलें | खेदु कायिसा ॥ ७ ॥

ठेलें=थांबले कायिसा=कसला

तूं अनुचिता चित्त नेदिसी | धीरु कंहीच न संडिसी।
तुझेनि नामे अपयशीं | दिशा लंघिजे ॥ ८ ॥

लंघिजे=ओलांडती

तू शूरवृत्तीचा ठावो | क्षत्रियांमाजीं रावो।
तुझिया लाठेपणाचा आवो | तिहीं लोकीं ॥ ९ ॥
ठावो=ठिकाण लाठेपणा =पराक्रम

तुवा संग्रामीं हरु जिंतिला | निवात्कवचांचा ठावो फेडिला।
पवाडा तुवां केला | गंधर्वासी ॥ १० ॥

हरु=श्री शंकर पवाडा=कीर्ती गाणे

निवातकवच =प्रल्हादाचा भाऊ सल्हाद याचे पुत्र लपून देवाला त्रास देणारे

हें पाहता तुझेनि पाडें | दिसे त्रैलोक्यही थोकडें।
ऐसें पौरुष चोखडें | पार्था तुझे ॥ ११ ॥

पाडें=तुलना

तो तूं कीं आजि एथें | सांडुनिया वीरवृत्तीतें।
अधोमुख रुदनातें | करितु आहासी ॥ १२ ॥

विचारीं तूं अर्जुनु | कीं कारुण्यें कीजसी दीनु।
सांग पां अंधकारे | भानु ग्रासिला आथी ॥ १३ ॥

विचारीं=शहाणा विचारवंत आथी=असे

ना तरी पवनु मेघासी बिहे | कीं अमृतासी मरण आहे।
पाहे पा इंधनचि गिळोनि जाये | पावकातें ॥ १४ ॥
पावकातें=अग्नी

की लवणेंचि जळ विरे | संसर्गें काळकूट मरे।
सांग महाफणी दर्दुरें | गिळिजे कायी ॥ १५ ॥
महाफणी=नागराज  दर्दुरें=बेडूक

सिंहासी झोंबे कोल्हा | ऐसा अपाडु आथी कां जाहला।
परी तो त्वां साच केला | आजि एथ ॥ १६ ॥

अपाडु=अशक्य

अपाडु=वाईट ,अनुचित ,विपरीत

म्हणोनि अझुनि अर्जुना | झणें चित्त देसी या हीना।
वेगीं धीर करूनियां मना | सावधान होईं ॥ १७ ॥
झणें=नको रे

सांडी हे मूर्खपण | उठीं घे धनुष्यबाण |
संग्रामीं हें कवण | कारुण्य तुझे ॥ १८ ॥

हां गा तू जाणता | तरी न विचारीसी कां आता।
सांगे झुंजावेळें सदयता | उचित कायी ॥ १९ ॥
सदयता=दया करुणा

हे असतिये कीर्तीसी नाशु | आणि पारत्रिकासी अपभ्रंशु।
म्हणे जगन्निवासु | अर्जुनातें ॥ २० ॥

पारत्रिकासी=परलोकाचा  अपभ्रंशु=नाश

     क्लैब्यं मा स्म गमः पार्थ नैतत् त्वय्युपपद्यते।
     क्षुद्रं ह्रदयदौर्बल्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ परंतप ॥ ३ ॥

म्हणोनि शोक न करीं | तूं पुरता धीरु धरीं।
हे शोच्यता अव्हेरीं | पंडुकुमरा ॥ २१ ॥
शोच्यता=खंत, दु:खी विचार  

तुज नव्हे हें उचित | येणें नासेल जोडले बहुत।
तूं अझुनिवरी हित | विचारी पां ॥ २२ ॥

येणें संग्रामाचेनि अवसरें | एथ कृपाळुपण नुपकरे।
हे आतांचि काय सोयरे | जाहले तुज ॥ २३ ॥

अवसरें=वेळी नुपकरे =न उपकरे ,कामाचे नाही

तूं आधींचि काय नेणसी | कीं गोत्र नोळखसी।
वायांचि काय करिसी | अतिशो आतां ॥ २४ ॥

अतिशो=अतिशोयक्ती

आजिंचे हें काय झुंज | काय जन्मा नवल तुज।
हें परस्परें तुम्हां व्याज | सदाचि आथि ॥ २५ ॥

जन्मा नवल = या जन्मातील हे नवल

व्याज=वाद वैर शत्रुत्व

तरी आतां काय जाहलें | कायि स्नेह उपनले।
हें नेणिजे परि कुडे केले | अर्जुना तुवा ॥ २६ ॥

कुडे= वाईट

मोह धरिलिया ऐसें होईल | जे असती प्रतिष्ठा जाईल।
आणि परलोकही अंतरेल | ऐहिकेंसी ॥ २७ ॥

ऐहिकेंसी = ऐहिकेंसोबत

हृदयाचे ढिलेपण | एथ निकयासी नव्हे कारण।
हें संग्रामीं पतन जाण | क्षत्रीयांसी ॥ २८ ॥
निकयासी=चांगले, भले होण्यास

ऐसेनि तो कृपावंतु | नानापरी असे शिकवितु।
हे ऐकोनि पंडुसुतु | काय बोले ॥ २९ ॥

     अर्जुन उवाचः कथं च भीष्ममहं संख्ये द्रोणं च मधुसूदन।
                इषुभिः प्रतियोत्स्यामि पूजार्हावरिसूदन ॥ ४॥

देवा हें येतुलेवरी | बोलावे नलगे अवधारीं।
आधीं तूंचि चित्ती विचारीं | संग्रामु हा ॥ ३० ॥

येतुलेवरी=एवढे सारे विचारीं=विचार कर

हें झुंज नव्हे प्रमादु | एथ प्रवर्तलिया दिसतसे बाधु।
हा उघडा लिंगभेदु | वोढवला आम्हा ॥ ३१ ॥

प्रमादु=गुन्हा पाप बाधु=बाधा हानी

लिंगभेदु=थोरांचा उपमर्द ,उच्छेद

देखें मातापितरें अर्चिजती | सर्वस्वें तोष पावविजती |
तियें पाठीं केवीं वधिजती | आपुला हातीं ॥ ३२ ॥

अर्चिजती=पूजावे

 
देवा संतवृंदु नमस्कारिजे | कां घडे तरी पूजिजे।
हें वांचूनि केवीं निंदिजे | स्वयें वाचा ॥ ३३ ॥
केवीं=कसे

तैसे गोत्रगुरु आमुचे | हे पूजनीय आम्हां नियमांचे।
मज बहुत भीष्मद्रोणांचे | वर्ततसे ॥ ३४ ॥

वर्ततसे=देणे लागणे

जयालागीं मनें विरु | आम्ही स्वप्नींही न शको धरूं।
तया प्रत्यक्ष केवीं | घातु देवा ॥ ३५ ॥

विरु=वैर

वर जळो हें जियालें | एथ आघवेयांसी हेंचि काय जाहले।
जे यांचां वधीं अभ्यासिलें | मिरविजे आम्हीं ॥ ३६ ॥

जियालें=जगणे आघवेयांसी-=सगळे

मी पार्थु द्रोणाचा केला | येणें धनुर्वेदु मज दिधला।
तेणें उपकारें काय आभारैला | वधीं तयातें ॥ ३७ ॥

आभारैला=धन्यवाद ,आभार

जेथींचिया कृपा लाभिजे वरु | तेथेंचि मने व्यभिचारु।
तरी काय मी भस्मासुरु | अर्जुन म्हणे ॥ ३८ ॥

वरु=वरदान व्यभिचारु=पापी आचरण

     गुरूनहत्वा हि महानुभवान् श्रेयो भोक्तुं भैक्षमपीह लोके।
     हत्वार्थकामांस्तु गुरूनिहैव भुंजीय भोगान् रुधिरप्रदिग्धान् ॥ ५ ॥

देवा समुद्र गंभीर आइकिजे | वर तोहि आहाच देखिजे।
परी क्षोभु मनीं नेणिजे | द्रोणाचिये ॥ ३९ ॥
आहाच=वरवर(आहे तसाच तितकाच) क्षोभु=खळबळ

हें अपार जें गगन | वर तयाही होईल मान।
परि अगाध भलें गहन | हृदय यांचे ॥ ४० ॥
मान=मोजमाप

वरी अमृतही विटे | कीं काळवशें वज्र फुटे।
परि मनोधर्मु न लोटे | विकरविला हा ॥ ४१ ॥

काळवशें=काळाच्या प्रभावाने

विकरविला=विकारउत्पन्न करायचा यत्न करूनही

स्नेहालागीं माये | म्हणिपे तें कीरु होये।
परि कृपा ते मूर्त आहे | द्रोणीं इये ॥ ४२ ॥

कीरु=खरे

हा कारुण्याची आदि | सकळ गुणांचा निधि।
विद्यासिंधु निरवधि | अर्जुन म्हणे ॥ ४३ ॥

निरवधि=अपार

हा येणें मानें महंतु | वरी आम्हांलागी कृपावंतु।
आतां सांग पां येथ घातु | चिंतूं येईल ॥ ४४ ॥

ऐसे हे रणीं वधावे | मग आपण राज्यसुख भोगावें।
तें मना न ये आघवें | जीवितेंसीं ॥ ४५ ॥
 
हें येणें मानें दुर्भर | जे याहीहुनि भोग सधर।
ते असतु येथवर | भिक्षा मागतां भली ॥ ४६ ॥

सधर =श्रेष्ठ दुर्भर=कठीण अशक्य ते असतु=ते असो आता

येथवर =यावर

ना तरी देशत्यागें जाइजे | का गिरिकंदर सेविजे।
परी शस्त्र आतां न धरिजे | इयांवरी ॥ ४७ ॥
इयांवरी=यांच्यावर

देवा नवनिशतीं शरीं | वावरोनि यांचां जिव्हारीं।
भोग गिंवसावे रुधिरीं | बुडाले जे ॥ ४८ ॥
नवनिशतीं शर =नवीन धार लावलेले बाण

 वावरोनि=प्रहार करून  गिंवसावे=शोधावे

ते काढूनि काय कीजती | लिप्त केवीं सेविजती।
मज न ये हे उपपत्ति | याचिलागीं ॥ ४९ ॥
लिप्त=डागाळले उपपत्ति=अर्थ ,उगम

ऐसे अर्जुन तिये अवससरीं | म्हणे श्रीकृष्णा अवधारीं।
परि ते मना न येचि मुरारी | आइकोनियां ॥ ५० ॥

हें जाणोनि पार्थु बिहाला | मग पुनरपि बोलों लागला |
म्हणे देवो कां चित्त या बोलां | देतीचिना ॥ ५१ ॥
बिहाला=घाबरला
     न चैतद् विद्मः करतन् नो गरीयो यद् वा जयेम यदि वा नो जयेयुः।
     यानेव हत्वा न जिजीविषामस्तेऽवस्थिताः प्रमुखे धार्तराष्ट्राः ॥ ६ ॥

येऱ्हवीं माझां चित्तीं जें होते | तें मी विचारूनि बोलिलों एथें।
परि निकें काय यापरौते | तें तुम्ही जाणा ॥ ५२ ॥
निकें=योग्य,चांगले  यापरौते=याहून, या वेगळे

पै विरु जयांसी ऐकिजे | आणि या बोलाचि प्राणु सांडिजे।
ते एथ संग्रामव्याजें | उभे आहाती ॥ ५३ ॥
पै विरु जयांसी ऐकिजे = ज्यांच्याशी आपले वैर हे ऐकूनच

आतां ऐसेयांतें वधावे | कीं अव्हेरुनिया निघावें।
या दोहोंमाजी काइ करावे | तें नेणों आम्ही ॥ ५४ ॥

     कार्पण्यदोषोपहत्स्वभावः पृच्छामि त्वां धर्मसंमूढचेताः।
     यत् श्रेयः स्यान् निश्चितं ब्रूहि तन् मे शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम् ॥ ७॥

आम्हां काय उचित | तें पाहतां न स्फुरे एथ।
जे मोहें येणें चित्त | व्याकुळ माझे ॥ ५५ ॥

स्फुरे=कळे

तिमिरावरुद्ध जैसें | दृष्टीचे तेज भ्रंशे।
मग पांसीच असतां न दिसे | वस्तुजात ॥ ५६ ॥

देवा मज तैसे जाहले | जें मन भ्रांती ग्रासिलें।
आतां काय हित आपुलें | तेंही नेणे ॥ ५७ ॥

तरी श्रीकृष्णा तुवां जाणावें | निकें तें आम्हां सांगावें।
जे सखा सर्वस्व आघवें | आम्हांसी तूं ॥ ५८ ॥

तूं गुरु बंधु पिता | तूं आमची इष्ट देवता।
तूंचि सदा रक्षिता | आपदीं आमुतें ॥ ५९ ॥
आपदीं=संकटी

जैसा शिष्यांते गुरु | सर्वथा नेणे अव्हेरु।
कीं सरितांते सागरु | त्यजी केवीं ॥ ६०॥

नातरी अपत्यातें माये | सांडुनि जरी जाये।
तरी ते कैसेनिं जिये | ऐकें कृष्णा ॥ ६१ ॥

तैसा सर्वांपरी आम्हांसी | देवा तूंचि एक आहासी।
आणि बोलिलें जरी न मानिसी | मागील माझें ॥ ६२ ॥

तरी उचित काय आम्हां | जे व्यभिचरेना धर्मा।
तें झडकरी पुरुषोत्तमा | सांगें आतां ॥ ६३ ॥
व्यभिचरेना=बाधा आणत नाही

     न हि प्रपश्यामि ममापुनुद्याद् यच्छोकमुछोषणमिन्द्रियाणाम्।
     अवाप्य भूमावसपत्नमृद्धं राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम् ॥ ८ ॥

हें सकळ कुळ देखोनि | जो शोकु उपजलासे मनीं।
तो तुझिया वाक्यावांचुनि | न जाय आणिकें ॥ ६४ ॥
वाक्यावांचुनि=बोलावाचून

एथ पृथ्वीतळ आपु होईल | हें महेंद्रपदही पाविजेल।
परि मोह हा न फिटेल | मानसींचा ॥ ६५ ॥
आपु=आपले ,स्वाधीन,प्राप्त

जैसीं बीजें सर्वथा आहाळलीं | तरी सुक्षेत्री जऱ्ही पेरिलीं।
तरी न विरुढती सिंचलीं | आवडे तैसीं ॥ ६६ ॥

आहाळलीं=भाजली विरुढती =अंकुर फुटणे

आवडे तैसीं=मन:पूर्वक प्रेमाने

ना तरी आयुष्य पुरलें आहे | तरी औषधें काही नोहे।
एथ एकचि उपेगा जाये | परमामृत ॥ ६७ ॥

तैसे राज्यभोगसमृद्धि | उज्जीवन नोहे जीवबुद्धि।
एथ जिव्हाळा कृपानिधि | कारुण्य तुझें ॥ ६८ ॥
उज्जीवन=नवचैतन्य

ऐसें अर्जुन तेथ बोलिला | जंव क्षण एक भ्रांति सांडिला।
मग पुनरपि व्यापिला | उर्मीं तेणें ॥ ६९ ॥

कीं मज पाहता उर्मी नोहे | हें अनारिसें गमत आहे।
तो ग्रासिला महामोहें | काळसर्पें ॥ ७० ॥
अनारिसें=विचित्र,वेगळे

सवर्म हृदयकल्हारीं | तेथ कारुण्यवेळेचां भरीं।
लागला म्हणोनि लहरी | भांजेचि ना ॥ ७१

सवर्म=नाजूक मर्मस्थळी हृदयकल्हारीं=हृदयरूपी कमळ  

कारुण्यवेळेचां=संध्याकाळ

हें जाणोनि ऐसी प्रौढी | जो दृष्टीसवें विष फेडी।
तो धावया श्रीहरी गारुडी | पातला कीं ॥ ७२ ॥

प्रौढी=मोठी गोष्ट
तैसिया पंडुकुमरा व्याकुळा | मिरवतसे श्रीकृष्ण जवळा।
तो कृपावशें अवलीळा | रक्षील आतां ॥ ७३ ॥
मिरवतसे=वावरत असे  अवलीळा=सहज

म्हणोनि तो पार्थु | मोहफणिग्रस्तु।
म्यां म्हणितला हा हेतु | जाणोनियां ॥ ७४ ॥

मग देखा तेथ फाल्गुनु | घेतला असे भ्रांती कवळूनु।
जैसा घनपडळीं भानु | आच्छादिजे ॥ ७५ ॥
घनपडळीं=मेघांच्या पडद्यात

तयापरी तो धर्नुधरू | जाहलासे दुःखे जर्जरु।
जैसा ग्रीष्मकाळीं गिरिवरु | वणवला कां ॥ ७६ ॥
गिरिवरु=पर्वत

म्हणोनि सहजे सुनिळु | कृपामृते सजळु।
तो वोळलासे श्रीगोपाळु | महामेघु ॥ ७७ ॥

सुनिळु सावळा मेघ सजळु=जलयुक्त

वोळलासे=वळला

तेथ सुदर्शनाची द्युति | तेचि विद्युल्लता झळकती।
गंभीर वाचा ते आयती | गर्जनेची ॥ ७८ ॥
द्युति=तेज आयती=विस्तार

आतां तो उदार कैसा वर्षेल | तेणे अर्जुनाचळु निवेल।
मग नवी विरुढी फुटेल | उन्मेषाची ॥ ७९ ॥

अर्जुनाचळु=अर्जुनरुपी पर्वत .विरुढी=पालवी.

उन्मेषाची= ज्ञान

ते कथा आइका | मनाचिया आराणुका।
ज्ञानदेवो म्हणे देखा | निवृत्तिदासु ॥ ८० ॥

आराणुका=समाधानासाठी  

 http://dnyaneshwariabhyas.blogspot.in/

ॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐ