ज्ञानेश्वरी अध्याय 3, ओव्या १०१ ते १७१

     

ज्ञानेश्वरी  अध्याय 3, ओव्या १०१ ते १७१ 

इष्टान् भोगान् हि वो देवा दास्यंते यज्ञभाविताः।
     तैर्दत्तानप्रदायैभ्यो यो भुङक्ते स्तेन एव सः ॥ १२ ॥

तैसें सर्व सुखेंसहित, दैवचि मूर्तिमंत।
येईल देखा काढत, तुम्हापांठी ॥ १०१ ॥

ऐसे समस्त भोगभरित, होआल तुम्ही अनार्त।
जरी स्वधर्मैकनिरत, वर्ताल बापा ॥ १०२ ॥

अनार्त=इच्छाविरहित

कां जालिया सकल संपदा, जो अनुसरेल इंद्रियमदा।
लुब्ध होऊनियां स्वादां, विषयांचिया ॥ १०३ ॥

तिहीं यज्ञभाविकीं सुरीं, जे हे संपत्ति दिधली पुरी।
तयां स्वमार्गीं सर्वेश्वरीं, न भजेल तो ॥ १०४ ॥

अग्निमुखीं हवन, न करील देवतापूजन।
प्राप्त वेळे भोजन, ब्राह्मणांचे ॥ १०५ ॥

विमुखु होईल गुरुभक्ती, आदरु न करील अतिथी।
संतोषु नेदील ज्ञाती, आपुलिये ॥ १०६ ॥

ऐसा स्वधर्मक्रियारहितु, आथिलेपणे प्रमत्तु।
केवळ भोगासक्तु, होईल जो ॥ १०७ ॥

तया मग अपावो थोरु आहे, जेणें तें हातीचे सकळ जाये।
देखा प्राप्तही न लाहे, भोग भोगूं ॥ १०८ ॥

जैसें गतायुषीं शरीरीं, चैतन्य वासु न करी।
कां निदैवाचां घरीं, न राहे लक्ष्मी ॥ १०९ ॥

गतायुषीं=आयुष्य संपल्यावर निदैवाचां=दुर्दैवी

तैसा स्वधर्मु जरी लोपला, तरी सर्व सुखांचा थारा मोडला।
जैसा दीपासवे हरपला, प्रकाशु जाय ॥ ११० ॥

थारा=आधार

तैसी निजवृत्ति जेथ सांडे, तेथ स्वतंत्रते वस्ती न घडे।
आइका प्रजाहो हे फुडें, विरंचि म्हणे ॥ १११ ॥

फुडें=खरोखर विरंचि=ब्रह्मदेव

म्हणऊनि स्वधर्मु जो सांडील, तयातें काळु दंडील।
चोरु म्हणूनि हरील, सर्वस्व तयांचे ॥ ११२ ॥

मग सकळ दोष भंवते, गिंवसोनि घेती तयातें।
रात्रिसमयीं स्मशानातें, भूतें जैशी ॥ ११३ ॥

तैशी त्रिभुवनींची दुःखे, आणि नानाविध पातकें।
दैन्यजात तितुकें, तेथेंचि वसे ॥ ११४ ॥

ऐसें होय तया उन्मत्ता, मग न सुटे बापां रुदतां।
परी कल्पांतीहीं सर्वथा, प्राणिगण हो ॥ ११५ ॥

 रुदतां=रडता

म्हणोनि निजवृत्ति हे न संडावी, इंद्रिये बरळों नेदावीं।
ऐसें प्रजांते शिकवी, चतुराननु ॥ ११६ ॥

बरळों=भलतीकडे वळणे ,बोलणे
जैसें जळचरां जळ सांडे, आणि तत्क्षणीं मरण मांडे।
हा स्वधर्मु तेणें पाडें, विसंबों नये ॥ ११७ ॥

म्हणोनि तुम्ही समस्तीं, आपुलालिया कर्मीं उचितीं।
निरत व्हावें पुढतपुढती, म्हणिपत असे ॥ ११८ ॥

निरत=निश्चित

     यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यते सर्वकिल्बिषैः।
     भुङजते ते त्वघं पापा ये पचंत्यात्मकारणात् ॥ १३ ॥

देखा विहित क्रियाविधी, निर्हेतुका बुद्धी।
जो असतिये समृद्धी, विनियोगु करी ॥ ११९ ॥

गुरु गोत्र अग्नि पूजी, अवसरीं भजे द्विजीं।
निमितादिकीं यजी, पितरोद्देश ॥ १२० ॥

या यज्ञक्रिया उचिता, यज्ञेशीं हवन करितां।
हुतशेष स्वभावतः, उरे जें जें ॥ १२१ ॥

हुतशेष = यज्ञावशिष्ट

तें सुखे आपुलां घरीं, कुटुंबेसीं भोजन करी।
कीं भोग्यचि तें निवारी, कल्मषातें ॥ १२२ ॥

कल्मषातें=पापाला

तें यज्ञावशिष्ट भोगी, म्हणोनि सांडिजे तो अधीं।
जयापरी महारोगीं, अमृतसिद्धी ॥ १२३ ॥
अधीं=पाप
कां तत्वनिष्ठु जैसा, नागवे भ्रांतिलेशा।
तो शेषभोगी तैसा, नाकळे दोषा ॥ १२४ ॥

तत्वनिष्ठु=तत्व जाणलेला  नागवे=सापडे

म्हणोनि स्वधर्में जें अर्जें, तें स्वधर्मेचि विनियोगिजे।
मग उरे तें भोगिजे, संतोषेंसीं ॥ १२५ ॥

हें वांचूनि पार्था, राहाटों नये अन्यथा।
ऐसी आद्य ही कथा, मुरारी सांगे ॥ १२६ ॥

जें देहचि आपणपें मानिति, आणि विषयांते भोग्य म्हणती।
यापरतें न स्मरती, आणिक कांही ॥ १२७ ॥

हे यज्ञोपकरण सकळ, नेणतसा ते बरळ।
अहंबुद्धी केवळ, भोगूं पाहती ॥ १२८ ॥

नेणतसा =न जाणणे बरळ =व्यर्थ

इंद्रियरुचीसारखे, करविती पाक निके।
ते पापिये पातकें, सेविती जाण ॥ १२९ ॥

जे संपत्तिजात आघवें, हे हवनद्रव्य मानावें।
मग स्वधर्मयज्ञें अर्पावें, आदिपुरुषी ॥ १३० ॥

हें सांडोनिया मूर्ख, आपणपेयांलागीं देख।
निपजविती पाक, नानाविध ॥ १३१ ॥

जिहीं यज्ञु सिद्धी जाये, परेशा तोषु होये।
तें हें सामान्य अन्न न होये, म्हणोनियां ॥ १३२ ॥

हें न म्हणावें साधारण, अन्न ब्रह्मरूप जाण।
जे जीवनहेतु कारण, विश्वा यया ॥ १३३ ॥

     अन्नाद् भवन्ति भूतानि पर्जन्यादन्नस्संभवः।
     यज्ञाद् भवति पर्जन्यो यज्ञः कर्मसमुद्भवः ॥ १४ ॥

अन्नास्तव भूतें, प्ररोहो पावति समस्तें।
मग पर्जन्यु या अन्नाते, सर्वत्र प्रसवे ॥ १३४ ॥

प्ररोहो=वाढतात

त्या पर्जन्या यज्ञीं जन्म, यज्ञाते प्रगटी कर्म।
कर्मासि आदि ब्रह्म, वेदरूप ॥ १३५ ॥

     कर्म ब्रह्मोद्बभवं विद्धि ब्रह्माक्षरसमुद्भवं।
     तस्मात् सर्वगतं ब्रह्म नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितं ॥ १५ ॥

मग वेदांते परात्पर, प्रसवतसे अक्षर।
म्हणऊनि हे चराचर, ब्रह्मबद्ध ॥ १३६ ॥

परात्पर=पलीकडील व अलीकडील अक्षर=ओंकार
 

परी कर्माचिये मूर्ति, यज्ञीं अधिवासु श्रुती।
ऐकें सुभद्रापती, अखंड गा ॥ १३७ ॥

मूर्ति-आकार अधिवासु=अधिष्ठान

     एवं प्रवर्तितं चक्रं नानुवर्तयतीह यः।
     अघायुरिंद्रियारामो मोघं पार्थ स जीवती ॥ १६ ॥

ऐशीं आदि हे परंपरा, संक्षेपे तुज धनुर्धरा।
सांगितली या अध्वरा, लागौनियां ॥ १३८ ॥
अध्वरा,=यज्ञ
म्हणून समूळ हा उचितु, स्वधर्मरूप क्रतु।
नानुष्ठी जो मत्तु, लोकीं इये ॥ १३९ ॥
क्रतु= यज्ञ
तो पातकांची राशी, जाण भार भूमीसी ॥
जो कुकर्में इंद्रियांसी, उपेगा गेला ॥ १४० ॥

तें जन्म कर्म सकळ, अर्जुना अति निष्फळ।
जैसे कां अभ्रपटळ, अकाळींचे ॥ १४१ ॥

कां गळा स्तन अजेचे, तैसें जियालें देखें तयाचें।
जया अनुष्ठान स्वधर्माचें, घडेचिना ॥ १४२ ॥

अजेचे=शेळी

म्हणोनि ऐकें पांडवा, हा स्वधर्मु कवणे न संडावा।
सर्वभावें भजावा, हाचि एकु ॥ १४३ ॥

हां गा शरीर जरी जाहलें, तरी कर्तव्य वोघें आले।
मग उचित कां आपुले, वोसंडावे ॥ १४४ ॥

वोसंडावे=टाकावे

परिस पां सव्यसाची, मूर्ती लाहोनि देहाचि।
खंती करिती कर्माची, ते गावंढे गा ॥ १४५ ॥

गावंढे= अडाणी

     यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः।
     आत्मन्येव च संतुष्टस्तस्य कार्य न विद्यते ॥ १७ ॥

देखें असतेनि देहकर्में, एथ तोचि एकु न लिंपे कर्में।
जो अखंडित रमे, आपणपांचि ॥ १४६ ॥

जे तो आत्मबोधें तोषला, तरी कृतकार्यु देखें जाहला।
म्हणोनि सहजे सांडवला, कर्मसंगु ॥ १४७ ॥

     नैव तस्य कृतेनार्थो माकृतेनेह कश्चन।
     न चास्य सर्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रयः ॥ १८ ॥

तृप्ती झालिया जैसीं, साधने सरती आपैसीं।
देखें आत्मतुष्टीं तैसीं, कर्मे नाही ॥ १४८ ॥

     तस्मादसक्तः सततं कार्य कर्म समाचर।
     असक्तो ह्याचरन् कर्म पमाप्नोति पुरूषः ॥ १९ ॥

म्हणऊनि तूं नियतु, सकळ कामरहितु।
होऊनियां उचितु, स्वधर्में रहाटें ॥ १५० ॥

जे स्वकर्मे निष्कामता, अनुसरले पार्था।
कैवल्यपद तत्वतां, पातले जगी ॥ १५१ ॥

     कर्मणैव हि संसिद्धीमास्थिता जनकादयः।
     लोकसंग्रहमेवापि संपश्यन् कर्तुमर्हसि ॥ २० ॥

देखें पां जनकादिक, कर्मजात अशेख।
न सांडिता मोक्षसुख, पावते जाहले ॥ १५२ ॥

याकारणे पार्था, होआवी कर्मीं आस्था।
हे आणिकाही एका अर्था, उपकारेल ॥ १५३ ॥

जे आचरता आपणपेयां, देखी लागेल लोका यया।
तरी चुकेल हा अपाया, प्रसंगेचि, १५४ ॥

देखी =पाहूनी लागेल=आवडेल प्रसंगेचि=या कारणे

देखें प्राप्तार्थ जाहले, जे निष्कामता पावले।
तयाही कर्तव्य असे उरलें, लोकांलागीं ॥ १५५ ॥

मार्गीं अंधासरिसा, पुढे देखणाही चाले जैसा।
अज्ञाना प्रकटावा धर्मु तैसा, आचरोनि ॥ १५६ ॥

हां गा ऐसें जरी न कीजे, तरी अज्ञानां काय उमजे ।
तिहीं कवणेपरी जाणिजे, मार्गांते या ॥ १५७ ॥

     यद् यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जनः।
     स यत् प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते ॥ २१ ॥

एथ वडील जें जें करिती, तया नाम धर्मु ठेविती।
तेंचि येर अनुष्ठिती, सामान्य सकळ ॥ १५८ ॥

हें ऐसें असे स्वभावें, म्हणोनि कर्म न संडावे।
विशेषें आचरावें, लागे संती ॥ १५९ ॥

     न मे पार्थस्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किंचन।
     नानवाप्तमवाप्तव्यं वर्त एव च कर्मणि ॥ २२ ॥

आता आणिकाचिया गोठी, तुज सांगो काय किरीटी।
देखें मीचि इये राहाटी, वर्तत असे ॥ १६० ॥

काय सांकडे कांही मातें, कीं कवणें एकें आर्तें।
आचरें मी धर्मातें, म्हणसी जरी ॥ १६१ ॥

तरी पुरतेपणालागी, आणिकु दुसरा नाहीं जगीं।
ऐसी सामुग्री माझां अंगी, जाणसी तूं ॥ १६२ ॥

पुरतेपणा=संपूर्णत्व सामुग्री=दैवी संपत्ती

मृत गुरूपुत्र आणिला, तो तुवां पवाडा देखिला।
तोही मी उगला, कर्मीं वर्ते ॥ १६३ ॥

पवाडा=कीर्ती उगला=शांतपणे सहज

     यदि ह्यहं न वर्तेयं जातु कर्मण्यतन्द्रितः।
     मम वर्त्मानुवर्तंते मनुष्याः पार्थ सर्वशः ॥ २३ ॥

परी स्वधर्मीं वर्तें कैसा, साकांक्षु कां होय जैसा।
तयाचि एका उद्देशा -, लागोनियां ॥ १६४ ॥

साकांक्षु=आकांक्षा असलेला

जे भूतजात सकळ, असे आम्हांचि आधीन केवळ।
ते न व्हावें बरळ, म्हणोनियां ॥ १६५ ॥

बरळ=भलत्या मार्गी

     उत्सीदेयुरिमे लोका न कुर्यां कर्म चेदहम्।
     संकरस्य च कर्ता स्यामुपहन्यामिमाः प्रजाः ॥ २४ ॥

आम्ही पूर्णकाम होऊनी, जरी आत्मस्थिती राहुनी ॥
तरी हे प्रजा कैसेनि, निस्तरेल ॥ १६६ ॥

निस्तरेल=वाचेल ,तरेल

इहीं आमुची वास पाहावी, मग वर्तती परी जाणावी।
ते लोकस्थिती अवघी, नासिली होईल ॥ १६७ ॥

वास=रीत,बाजू ,स्थिती (अवलोकन करणे)

म्हणोनि समर्थु जो एथें, आथिला सर्वज्ञते।
तेणे सविशेषें कर्मातें, त्यजावे ना ॥ १६८ ॥

     सक्ताः कर्मण्यविद्वांसो यथा कुर्वंति भारत।
     कुर्याद्विवांस्तथाऽसक्तश्चिकीर्षुर्लोकलोग्रहम् ॥ २५ ॥

देखे फळाचिया आशा, आचरे कामुकु जैसा।
कर्मी बहरु होआवा तैसा, निराशाही ॥ १६९ ॥

जे पुढतपुढती पार्था, हे सकळ लोकसंस्था।
रक्षणीय सर्वथा, म्हणऊनियां ॥ १७० ॥

पुढतपुढती=पुन:पुन्हा

मार्गाधारे वर्तावें, विश्व हें मोहरें लावावें।
अलौकिक नोहावें, लोकांप्रति ॥ १७१ ॥

मार्गाधारे=मार्गाच्या आधारे मोहरें=सन्मार्गी .योग्य स्थितीला  

ॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐ

=-=-=-=-=-=-=०००==-=-=-०००००=--===-=--००००००=-==--००००००=-=