ज्ञानेश्वरी अध्याय ४, ओव्या ९३ ते १७५

कर्मण्य कर्म यः पश्येदकर्मणि च कर्म यः।
     स बुद्धिमान् मनुष्येषु स युक्तः कृत्स्नकर्मकृत् ॥ १८ ॥

जो सकळकर्मीं वर्ततां, देखे आपुली नैष्कर्म्यता।
कर्मसंगे निराशता, फळाचिया ॥ ९३ ॥

निराशता=उदास

आणि कर्तव्यतेलागीं, जया दुसरें नाहीं जगीं।
ऐसिया नैष्कर्मता तरी चांगी, बोधला असे ॥ ९४ ॥

परि क्रियाकलापु आघवा, आचरतु दिसे बरवा।
तरी तो इहीं चिन्हीं जाणावा, ज्ञानिया गा ॥ ९५ ॥

क्रियाकलापु=क्रिया समुदाय

जैसा कां जळापाशीं उभा ठाके, तो जरी आपणपें जळामाजिं देखे।
तरी तो निभ्रांत वोळखे, म्हणे मी वेगळा आहे ॥ ९६ ॥

अथवा नावे हन जो रिगे, तो थडियेचे रुख जातां देखे वेगें।
तेचि साचोकारें जों पाहों लागे, तंव रुख म्हणे अचळ ॥ ९७ ॥

साचोकारें=नीट ,खरोखर

तैसे सर्व कर्मीं असणें, तें फुडें मानूनि वायाणें।
मग आपणपें जो जाणे, नैष्कर्म्यु ऐसा ॥ ९८ ॥

फुडें=उघडे स्पष्ट  वायाणें=व्यर्थ आभास

आणि उदोअस्ताचेनि प्रमाणें, जैसे न चलतां सूर्याचें चालणें।
तैसें नैष्कर्म्यत्व जाणे, कर्मीचि असतां ॥ ९९ ॥

तो मनुष्यासारिखा तरी आवडे, परी मनुष्यत्व तया न घडे।
जैसें जळीं जळामाजीं न बुडे, भानुबिंब ॥ १०० ॥

तेणें न पाहतां विश्व देखिलें, न करितां सर्व केले।
न भोगितां भोगिलें, भोग्यजात ॥ १०१ ॥

एकेचि ठायीं बैसला, परि सर्वत्र तोचि गेला।
हें असो विश्व जाहला, आंगेंचि तो ॥ १०२ ॥

     यस्य सर्वे समारम्भाः कामसंकल्पवर्जिताः।
     ज्ञानाग्निदग्धकर्माणं तमाहुः पंडितं बुधाः ॥ १९ ॥

जया पुरुषाचां ठायीं, कर्माचा तरी खेदु नाहीं।
परी फळापेक्षा कहीं, संचरेना ॥ १०३ ॥

आणि हें कर्म मी करीन, अथवा आदरिले सिद्धी नेईन।
येणें संकल्पेंही जयाचें मन, विटाळेना ॥ १०४ ॥

आदरिले=सुरु केले

ज्ञानाग्निचेनि मुखें, जेणें जाळिली कर्में अशेखें।
तो ब्रह्मचि मनुष्यवेखें, वोळख तूं ॥ १०५ ॥

     त्यक्त्वा कर्मफलासंगं नित्यतृप्तो निराश्रयः।
     कर्मण्यभिप्रवृत्तोऽपि नैव किंचित् करोति सः ॥ २० ॥

जो शरीरीं उदासु, फळभोगीं निरासु।
नित्यता उल्हासु, होऊनि असे ॥ १०६ ॥

जो संतोषाचां गाभारां, आत्मबोधाचिया वोगरा।
पुरे न म्हणेचि धनुर्धरा, आरोगितां ॥ १०७ ॥

वोगरा=पक्वान्न      आरोगितां=जेवता

  निराशीर्यतचित्तात्मा त्यक्तसर्वपरिग्रहः।
     शारीरं केवलं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिशम् ॥ २१ ॥

     यदृच्छा लाभ संतुष्टो द्वंद्वातीतो विमत्सरः।
     सम सिद्धावसिद्धौच कृत्वाऽपि न निबध्यते ॥ २२ ॥

कैसा अधिकाधिक आवडी, घेत महासुखाची गोडी।
सांडोनियां आशा कुरोंडी, अहंभावेसीं ॥ १०८ ॥

कुरोंडी=ओवाळून टाकणे

म्हणोनि अवसरें जें जें पावे, तेणेचि तो सुखावे।
जया आपुले आणि परावें, दोन्ही नाहीं ॥ १०९ ॥

तो दिठी जें पाहे, ते आपणचि होऊनि जाये।
आइकें तें आहे, तोचि जाहाला ॥ ११० ॥

चरणीं हन चाले, मुखें जें जें बोले।
ऐसें चेष्टाजात तेतुलें, आपणचि जो ॥ १११ ॥

हें असो विश्व पाहीं, जयासि आपणपेवांचूनि नाहीं।
आता कवण तें कर्म कायी, बाधी तयातें ॥ ११२ ॥

हा मत्सरु जेथ उपजे, तेतुले नुरेचि जया दुजें।
तो निर्मत्सरु काइ म्हणिजे, बोलवरी ॥ ११३ ॥

म्हणोनि सर्वांपरी मुक्तु, तो सकर्मुचि तो कर्मरहितु।
सगुण परि गुणातीतु, एथ भ्रांति नाहीं ॥ ११४ ॥

     गतसंगस्य मुक्तस्य ज्ञानावस्थित्चेतसः।
     यज्ञायाचरतः कर्म समग्रं प्रविलीयते ॥ २३ ॥

तो देहसंगे तरी असे, परी चैतन्यासारिखा दिसे।
पाहतां परब्रह्माचेनि कसें, चोखाळु भला ॥ ११५ ॥

कसें=कसाला लावता

ऐसाही परी कौतुकें, जरी कर्मे करी यज्ञादिकें।
तरी तियें लया जाती अशेखें, तयाचांचि ठायीं ॥ ११६ ॥

अकाळींची अभ्रें जैसी , उर्मीविण आकाशीं।
हारपती आपैशीं, उदयलीं सांती ॥ ११७ ॥

उर्मीविण=इच्छा /जोर न करता  सांती=असती

तैशीं विधीविधान विहितें जरी आचरे तो समस्तें।
तरी तियें ऐक्यभावें ऐक्यातें, पावतीचि गा ॥ ११८ ॥

विधीविधान = वेदांनी सांगितले       विहितें=प्राप्त

     ब्रह्मार्पणं ब्रह्महविर् ब्रह्माग्नौ ब्रह्मणा हुतम्।
     ब्रह्मैव तेन गन्तव्यं ब्रह्मकर्मस्माधिना ॥ २४ ॥

जें हें हवन मी होता, कां इये यज्ञीं हा भोक्ता।
ऐसीया बुद्धीसि नाही भंगता, म्हणऊनियां ॥ ११९ ॥

जे इष्टयज्ञ यजावे, तें हविर्मंत्रादि आघवें।
तो देखतसे अविनाशभावें, आत्मबुद्धि ॥ १२० ॥   

अविनाशभावें =अन्यनभावे ,नित्ययुक्त बुद्धीने

म्हणऊनि ब्रह्म तेंचि कर्म, ऐसें बोधा आले जया सम।
तया कर्तव्य तें नैष्कर्म्य, धनुर्धरा ॥ १२१ ॥

आतां अविवेककुमारत्वा मुकले, जयां विरक्तीचे पाणिग्रहण जाहलें।
मग उपासन जिहीं आणिलें, योगाग्नीचें ॥ १२२ ॥

उपासन=आचरण उपासना

     दैवमेवापरे यज्ञं योगिनः पर्युपासते।
     ब्रह्माग्नावपरे यज्ञं यज्ञेनैवोपजुह्वति ॥ २५ ॥

जे यजनशील अहर्निशीं, जिहीं अविद्या हविली मनेंसी।
गुरुवाक्यहुताशीं, हवन केलें ॥ १२३ ॥

हुताशीं=अग्नी

तिहीं योगाग्निकीं यजिजे, तो दैवयज्ञु म्हणिजे।
जेणे आत्मसुख कामिजे, पंडुकुमरा ॥ १२४ ॥

दैवास्तव देहाचे पाळण, ऐसा निश्चयो परिपूर्ण।
जो चिंतीना देहभरण, तो महायोगी जाण दैवयोगें ॥ १२५ ॥

आतां अवधारीं सांगेन आणिक, जे ब्रह्माग्नी साग्निक।
तयांते यज्ञेंचि यज्ञु देख, उपासिजे ॥ १२६ ॥

साग्निक=अग्निहोत्री

     श्रोत्रादीनींद्रियाण्यन्ये संयमाग्निषु जुह्वति।
     शब्दादीन् विषयानन्य, इंद्रियाग्निषु जुह्वति ॥ २६ ॥

एथ संयमाग्निहोत्री, जे युक्तित्रयांच्यां मंत्रीं।
यजन करिती पवित्रीं, इंद्रियद्रव्यीं ॥ १२७ ॥

युक्तित्रयांच्यां=तिन्हीबंध. मंत्रीं = मदतीने

एकां वैराग्यरवि विवळे, तंव संयती विहार केले।
तेथ अपावृत्त जाहले, इंद्रियानळ ॥ १२८ ॥

विवळे=उगवल्यावर संयती=संयम अपावृत्त=पेटली 

तिहीं विरक्तीची ज्वाळा घेतली, तंव विकारांची इंधने पळिपलीं।
तेथ आशाधूमें सांडिलीं, पांचही कुंडें ॥ १२९ ॥

पांचही कुंडें=पंच इंद्रिये

मग वाक्यविधीचिया निरवडी, विषयआहुति उदंडी।
हवन केलें कुंडी, इंद्रियाग्नीचां ॥ १३० ॥

निरवडी=कौशल्ये       कुंडी=अग्निकुंडी

     सर्वाणीन्द्रियकर्माणि प्राणकर्माणि चापरे।
     आत्मसंयमयोगाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते ॥ २७ ॥

एकीं ययापरी पार्था, दोषु क्षाळिले सर्वथा।
आणिकीं हृदयारणीं मंथा, विवेकु केला ॥ १३१ ॥

क्षाळिले= हृदयारणीं=

तो उपशमें निहटिला, धैर्यें वरी दाटिला।
गुरुवाक्यें काढिला, बळकटपणें ॥ १३२ ॥

उपशमें =समाधान निहटिला= धरिला निहटिला=प्रकटला

ऐसे समरसें मंथन केलें, तेथ झडकरी काजा आलें।
जे उज्जीवन जहालें, ज्ञानाग्नीचें ॥ १३३ ॥

उज्जीवन=प्रगट

पहिला ऋद्धिसिद्धीचा संभ्रमु, तो निवर्तोनि गेला धूमु।
मग प्रगटला सूक्ष्मु, विस्फुलिंगु ॥ १३४ ॥

मन तयाचे मोकळें, तेचि पेटवण घातलें।
जें यमदमीं हळुवारलें, आइतें होतें ॥ १३५ ॥

तेणें सादुकपणें ज्वाळा समृद्धा, मग वासनांतराचिया समिधा।
स्नेहेंसी नानाविधा, जाळिलिया ॥ १३६ ॥

सादुकपणें=पेटलेपण

तेथ सोहंमंत्रें दीक्षितीं, इंद्रियकर्मांचिया आहुती।
तिये ज्ञानानळीं प्रदीप्तीं, दिधलिया ॥ १३७ ॥

पाठीं प्राणक्रिचेनि स्रुवेनिशीं, पूर्णाहुती पडली हुताशीं।
तेथ अवभृत समरसीं, सहजें जाहलें ॥ १३८ ॥

स्रुवेनिशीं=यज्ञातील चमचा ,पात्र

अवभृत=यज्ञ समाप्तीचे स्नान

 
मग आत्मबोधींचे सुख, जे संयमाग्नीचें हुतशेष।
तोचि पुरोडाशु देख, घेतला तिहीं ॥ १३९ ॥

हुतशेष=यज्ञावशेष पुरोडाशु=प्रसाद

एक ऐशिया इहीं यजनीं, मुक्त ते जाहले त्रिभुवनीं।
या यज्ञक्रिया तरी आनानी, परि प्राप्य तें एक ॥ १४० ॥

     द्रव्ययज्ञास्तपोयज्ञा योगयज्ञास्तथापरे।
     स्वाध्यायज्ञानयज्ञाश्च यतयः संशितव्रताः ॥ २८ ॥

एक द्रव्ययज्ञु म्हणिपती, एक तपसामग्रिया निपजती।
एक योगयागुही आहाती, जे सांगितले ॥ १४१ ॥

एकीं शब्दीं शब्दु यजिजे, तो वाग्यज्ञु म्हणिजे।
ज्ञाने ज्ञेय गमिजे, तो ज्ञानयज्ञु ॥ १४२ ॥

हें अर्जुना सकळ कुवाडें, जे अनुष्ठितां अतिसांकडे।
परी जितेंद्रियासीचि घडे, योग्यतावशें ॥ १४३ ॥

कुवाडें=कठीण अतिसांकडे=अतिअवघड

ते प्रवीण तेथ भले, आणि योगसमृद्धी आथिले।
म्हणोनि आपणपां तिहीं केले, आत्महवन ॥ १४४ ॥

 आथिले=आलेले
     अपाने जुह्वति प्राणं प्राणेऽपाऽनं तथापरे।
     प्राणापानगति रुद्ध्वा प्राणायामपरायणाः ॥ २९ ॥

मग अपाग्नीचां मुखी, प्राणद्रव्यें देखी।
हवन केलें एकीं, अभ्यासयोगें ॥ १४५ ॥

एकु अपानु प्राणीं अर्पिती, एक दोहींतेंही निरुंधिती।
ते प्राणायामी म्हणिपती, पंडुकुमरा ॥ १४६ ॥

     अपरे नियताहाराः प्राणान् प्राणेषु जुह्वति।
     सर्वेप्येते यज्ञविदो यज्ञक्षपितकल्मषाः ॥ ३० ॥

एक वज्रयोगक्रमें, सर्वाहारसंयमें।
प्राणीं प्राणु संभ्रमें, हवन करिती ॥ १४७ ॥

वज्रयोगक्रमें=हटयोग संभ्रमें =यत्ने

ऐसे मोक्षकाम सकळ, समस्त हे यजनशीळ।
जिहीं यज्ञद्वारा मनोमळ, क्षाळण केले ॥ १४८ ॥

क्षाळण=शुध्द

जया अविद्याजात जाळितां, जे उरलें निजस्वभावता।
जेथ अग्नि आणि होता, उरेचिना ॥ १४९ ॥

होता=कर्ता

जेथ यजितयाचा कामु पुरे, यज्ञींचें विधान सरे।
मागुते जेथूनि वोसरे, क्रियाजात ॥ १५० ॥

विचार जेथ न रिगे, हेतु जेथ न निगे।
जें द्वैतदोषसंगें, सिंपेचिना ॥ १५१ ॥

     यज्ञशिष्टामृतभुजो यान्ति ब्रह्म सनातनम्।
     नायं लोकोऽस्त्ययज्ञस्य कुतोऽन्यः कुरुसत्तम ॥ ३१ ॥

ऐसें अनादिसिद्ध चोखट, जें ज्ञान यज्ञावशिष्ट।
तें सेविती ब्रह्मनिष्ठ, ब्रह्माहंमंत्रे ॥ १५२ ॥

ऐसे शेषामृते धाले, कीं अमर्त्यभावा आले।
म्हणोनि ब्रह्म ते जहाले, अनायासे ॥ १५३ ॥

येरां विरक्ति माळ न घालीचि, जयां संयमाग्नीची सेवा न घडेचि।
जें योगयागु न करितीचि, जन्मले सांते ॥ १५४ ॥

जयां ऐहिक धड नाहीं, तयांचें परत्र पुससी काई।
म्हणोनि सांगों कां वांई, पंडुकुमरा ॥ १५५ ॥

वांई,=व्यर्थ गोष्ट

     एवं बहुविधा यज्ञा वितता ब्रह्मणो मुखे।
     कर्मजान् विद्धि तान् सर्वानेवं ज्ञात्वा विमोक्षसे ॥ ३२ ॥

ऐसे बहुतीं परीं अनेग, जे सांगितले तुज कां याग।
ते विस्तारुनि वेदेंचि चांग, म्हणितले आहाती ॥ १५६ ॥

परि तेणें विस्तारें काय करावें, हेंचि कर्मसिद्ध जाणावें।
येतुलेनि कर्मबंधु स्वभावें, पावेल ना ॥ १५७ ॥

     श्रेयान् द्रव्यमयाद् यज्ञान् ज्ञानयज्ञः परंतप।
     सर्वं कर्माखिलं पार्थ ज्ञाने परिसमाप्यते ॥ ३३ ॥

अर्जुना वेदु जयांचे मूळ, जे क्रियाविशेषें स्थूळ।
जयां नव्हाळियेचे फळ, स्वर्गसुख ॥ १५८ ॥

क्रियाविशेषें=कर्मकांड रुपी नव्हाळियेचे=अपूर्व
ते द्रव्यादियागु कीर होती, परी ज्ञानयज्ञाची सरी न पवती।
जैशी तारातेजसंपत्ती, दिनकरापाशीं ॥ १५९ ॥

देखें परमात्मसुखनिधान, साधावया योगीजन।
जें न विसंबिती अंजन, उन्मेषनेत्रीं ॥ १६० ॥

न विसंबिती=न टाळती   उन्मेष=ज्ञान

जें धांवतया कर्माची लाणी, नैष्कर्म्यबोधाची खाणी।
जें भुकेलिया धणी, साधनाची ॥ १६१ ॥
लाणी=शेवट  धणी=तृप्ती
जेथ प्रवृत्ति पांगुळ जाहली, तर्काची दिठी गेली।
जेणें इंद्रिये विसरलीं, इंद्रियसंगु ॥ १६२ ॥

मनाचे मनपण गेलें, जेथ बोलाचे बोलपण ठेलें।
जयामाजि सांपडलें, ज्ञेय दिसें ॥ १६३ ॥

जेथ वैराग्याचा पांगु फिटे, विवेकाचाही सोसु तुटे।
जेथ न पाहता सहज भेटे, आपणपें ॥ १६४ ॥

     तद् विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया।
     उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्वदर्शिनः ॥ ३४ ॥

तें ज्ञान पैं गा बरवें, जरी मनीं आथि आणावें।
तरी संतां यां भजावें, सर्वस्वेंशीं ॥ १६५ ॥

जे ज्ञानाचा कुरुठा, तेथ सेवा हा दारवंटा।
तू स्वाधीन करी सुभटा, वोळगोनी ॥ १६६ ॥

कुरुठा=घर, कोठार दारवंटा=उंबरठा वोळगोनी=सेवेनी

तरी तनुमनुजीवें, चरणासी लागावें।
आणि अगर्वता करावें, दास्य सकळ ॥ १६७ ॥

मग अपेक्षित जें आपुलें, तेंही सांगती पुसिलें।
जेणे अंतःकरण बोधलें, संकल्पा न ये ॥ १६८ ॥

     यज् ज्ञात्वा न पुनर्मोहमेवं यास्यसि पांडव।
     येन भूतान्यशेषेण द्रक्ष्यस्यात्मन्यथो मयि ॥ ३५ ॥

जयाचेनि वाक्यउजिवडें, जाहलें चित्त निधडें।
ब्रह्माचेनि पाडे, निःशंकु होय ॥ १६९ ॥

निधडें=स्वच्छ  

ते वेळीं आपणपेया सहितें, इये अशेषेंही भूतें।
माझां स्वरूपीं अखंडितें, देखसी तूं ॥ १७० ॥

ऐसें ज्ञानप्रकाशें पाहेल, तैं मोहांधकारू जाईल।
जैं गुरुकृपा होईल, पार्था गा ॥ १७१ ॥

     अपि चेदसी पापेभ्यः सर्वेभ्यः पापकृत्तमः।
     सर्व ज्ञानप्लवेनैव वृजिनं संतरिष्यसि ॥ ३६ ॥

जरी कल्मषांचा आगरु, तूं भ्रांतीचा सागरु।
व्यामोहाचा डोंगरु, होऊनि अससी ॥ १७२ ॥

कल्मषांचा=दोष   व्यामोहाचा=विकारांचा

तर्ही ज्ञानशक्तीचेनि पाडें, हें आघवेंची गा थोकडें।
ऐसे सामर्थ्य असे चोखडें, ज्ञानी इये ॥ १७३ ॥

देखें विश्वभ्रमाऐसा, जो अमूर्ताचा कवडसा।
तो जयाचिया प्रकाशा, पुरेचिना ॥ १७४ ॥

तया कायसें हें मनोमळ, हें बोलतांचि अति किडाळ।
नाहीं येणें पाडें हे ढिसाळ, दुजें जगीं ॥ १७५ ॥

ढिसाळ=अफाट

http://dnyaneshwariabhyas.blogspot.in/

====================================================