ज्ञानेश्वरी / अध्याय ४ ओव्या १७६ ते २२५ / संत ज्ञानेश्वर

ज्ञानेश्वरी / अध्याय चौथा / (संपूर्ण)

ओव्या १७६ ते २२५

     यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मसात् कुरुतेऽर्जुन।
     ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात् कुरुते तथा ॥ ३७ ॥

सांगे भुवनत्रयाची काजळी, जे गगनामाजि उधवली।
तिये प्रळयींचे वाहुटळी, काय अभ्र पुरे ॥ १७६ ॥

उधवली =उधळली   वाहुटळी=वादळ अभ्र=ढग

कीं पवनाचेनि कोंपें, पाणियेंचि जो पळिपें।
तो प्रळयानळु दडपे, तृणें काष्ठे काइ ॥ १७७ ॥

कोंपें =रागावे (इथे दुणावणे) पळिपें=पेटवी

     न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते।
     तत् स्वयं योगसंसिद्धः कालेनात्मनि विन्दति ॥ ३८ ॥

म्हणोनि असे हें न घडे, तें विचारितांचि असंगडे।
पुढती ज्ञानाचेनि पाडें, पवित्र न दिसे ॥ १७८ ॥

असंगडे=विचित्र,विलक्षण

एथ ज्ञान हें उत्तम होये, आणिकही एक तैसें के आहे।
जैसें चैतन्य कां नोहे, दुसरे गा ॥ १७९ ॥

के=काय

या महातेजाचेनि कसें, जरी चोखाळु प्रतिबिंब दिसे।
कां गिंवसिलें गिंवसे, आकाश हें ॥ १८० ॥

कसें=कसला    चोखाळु=चोख

गिंवसिलें=कवळणे पकडणे

ना तरी पृथ्वीचेनि पाडें, कांटाळें जरी जोडे।
तरी उपमा ज्ञानी घडे, पंडुकुमरा ॥ १८१ ॥

पाडें= तुलना, समोर कांटाळें=मोजमाप

म्हणूनी बहुतीं परीं पाहतां, पुढतपुढती निर्धारिता।
हे ज्ञानाची पवित्रता, ज्ञानींचि आथि ॥ १८२ ॥

पुढतपुढती=पुन:पुन्हा

जरी अमृताचि चवी निवडिजे, तरी अमृतासारखी म्हणिजे।
तैसें ज्ञान हें उपमिजे, ज्ञानेसींचि ॥ १८३ ॥

उपमिजे=कळणे ,उपजणे

आतां यावरि जे बोलणे, ते वायां वेळु फेडणें।
तंव सांचचि जी हे पार्थु म्हणे, जें बोलत असां ॥ १८४ ॥

परि तेंचि ज्ञान केवीं जाणावें, ऐसें अर्जुनें जंव पुसावें
तंव तें मनोगत देवें, जाणितलें ॥ १८५ ॥

मग म्हणतसे किरीटी, आतां चित्त देयीं गोठी।
सांगेन ज्ञानाचिये भेटी, उपाय तुज ॥ १८६ ॥

     श्रद्धावान् लभते ज्ञानं तत्परः संयतेन्द्रियः।
     ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति ॥ ३९ ॥

तरी आत्मसुखाचिया गोडिया, विटे जो कां सकळ विषयां।
जयां ठायीं इंद्रियां, मानु नाही ॥ १८७ ॥

मानु=मोठेपण 

जो मनाचि चाड न सांगे, जो प्रकृतीचे केलें नेघे।
जो श्रद्धेचेनि संभोगें, सुखिया जाहला ॥ १८८ ॥

चाड=आवड गोडी हौस

तयातेंचि गिंवसित, हें ज्ञान पांवे निश्चित।
जयामाजि अचुंबित, शांति असे ॥ १८९ ॥

तें हृदयीं प्रतिष्ठे, आणि शांतीचा अंकुर फुटे।
मग विस्तार बहु प्रकटे, आत्मबोधाचा ॥ १९० ॥

मग जेऊति वास पाहिजे, तेऊति शांतीचि देखिजे।
तेथ आपपरु नेणिजे, निर्धारितां ॥ १९१ ॥

वास= बाजू ,वाट

ऐसा हा उत्तरोत्तरु, ज्ञानबीजाचा विस्तारु।
सांगता असे अपारु, परि असो आतां ॥ १९२ ॥

     अज्ञाश्चाश्रद्दधानश्च संशयात्मा विनश्यति।
     मायं लोकोऽस्ति न परो न सुखं संशयात्मनः ॥

ऐकें जया प्राणियाचां ठायीं, इया ज्ञानाची आवडी नाहीं।
तयाचें जियालें म्हणों काई, वरी मरण चांग ॥ १९३ ॥

शून्य जैसें गृह, कां चैतन्येंवीण देह।
तैसें जीवित तें संमोह, ज्ञानहीना ॥ १९४ ॥

संमोह=संभ्रम

अथवा ज्ञान कीर आपु नोहे, परी ते चाड एकी जरी वाहे।
तरी तेथ जिव्हाळा कांही आहे, प्राप्तीचा पैं ॥ १९५ ॥

आपु=स्वाधीन  चाड=इच्छा जिव्हाळा=शक्यता अपेक्षा

वांचूनि ज्ञानाची गोठी कायसी, परी ते आस्थाही न धरी मानसीं।
तरी तो संशयरूप हुताशीं, पडिला जाण ॥ १९६ ॥

कायसी=कसली हुताशीं=अग्नीत

जे अमृतही परि नावडे, ऐसें सावियाचि आरोचकु जैं पडे।
तैं मरण आले आलें असे फुडें, जाणों ये कीं ॥ १९७ ॥

तैसा विषयसुखें रंजे, जो ज्ञानेंसींचि माजे।
तो संशये अंगीकारिजे, एथ भ्रांति नाहीं ॥ १९८ ॥

माजे=माजून नाकारणे अंगीकारिजे =वेढला जातो

भ्रांति=संशय

मग संशयी जरी पडला, तरी निभ्रांत जाणे  नासला।
ति ऐहिकपरत्रा मुकला, सुखासी गा ॥ १९९ ॥

जया काळज्वरु आंगी बाणे, तो शीतोष्णें जैशीं नेणे।
आगी आणि चांदिणें, सरिसेंचि मानी ॥ २०० ॥

काळज्वरु=विषमज्वर

तैसे साच आणि लटिकें, विरुद्ध आणि निकें।
संशयी तो नोळखे, हिताहित ॥ २०१ ॥

हा रात्रिदिवसु पाहीं जैसा, जात्यंधा ठाउवा नाहीं।
तैसे संशयीं असतां काहीं, मना न ये ॥ २०२ ॥

ठाउवा=ठाव

म्हणऊनि संशयाहुनि थोर, आणिक नाही पाप घोर।
हा विनाशाची वागुर, प्राणियासी ॥ २०३ ॥

वागुर=जाळे

येणें कारणे तुवा त्यजावा, आधी हाचि एकु जिणावा।
जो ज्ञानाचिया अभावा-, माजी असे ॥ २०४ ॥

अभावा=अनुपस्थित ,नसण्या

जैं अज्ञानाचे गडद पडे, तैं हा बहुवस मनीं वाढे।
म्हणोनि सर्वथा मार्गु मोडे, विश्वासाचा ॥ २०५ ॥

गडद=अंधार बहुवस=मोठ्या प्रमाणात

हृदयी हाचि न समाये, बुद्धींते गिंवसूनि ठाये।
तेथ संशयात्मक होये, लोकत्रय ॥ २०६ ॥

     योगसंन्यस्तकर्माणि ज्ञानसंछिन्नसंशयम्।
     आत्मवंतं न कर्माणि निबध्नन्ति धनंजयः ॥ ४१ ॥

ऐसे जरी थोरावे, तरी उपायें एकें आंगवे।
जरी हाती होय बरवें, ज्ञानखड्ग ॥ २०७ ॥

थोरावे = वाढतो आंगवे=आवरतो

तरी तेणें ज्ञानशस्त्रें तिखटें, निखळु हा निवटे।
मग निःशेष खता फिटे, मानसींचा ॥ २०८ ॥

निखळु=निश्चित  निवटे=नष्ट होतो  खता =मळ

     तस्मादज्ञानसंभूतं हृत्स्थं ज्ञानासिनात्मनः।
     छित्वैनं संशयं योगमातिष्ठोत्तिष्ठ भारत ॥ ४२ ॥

याकारणे पार्था, उठीं वेगीं वरौता।
नाशु करोनि हृदयस्था, संशयासी ॥ २०९ ॥

ऐसे सर्वज्ञानाचा बापु, जो कृष्ण ज्ञानदीपु।
तो म्हणतसे सकृपु, ऐकें राया ॥ २१० ॥

तंव या पूर्वापर बोलाचा, विचारुनि कुमरु पंडूचा।
कैसा प्रश्नु हन अवसरींचा, करिता होईल ॥ २११ ॥

ते कथेची संगति, भावाची संपत्ति।
रसाचि उन्नति, म्हणिपेल पुढां ॥ २१२ ॥

जयाचिया बरवेपणीं, कीजे आठां रसांची ओवाळणी।
सज्जनाचिये आयणी, विसांवा जगी ॥ २१३ ॥

आयणी=बुद्धीस

तो शांतुचि अभिनवेल, ते परियेसा मऱ्हाठे बोल।
जे समुद्राहूनि खोल, अर्थभरित ॥ २१४ ॥

अभिनवेल= तेजाने प्रकटेल (अपूर्व दिसेल )

जैसें बिंब तरी बचकें एवढें, परि प्रकाशा त्रैलोक्य थोकडें।
शब्दाची व्याप्ती तेणें पाडें, अनुभवावी ॥ २१५ ॥

बचकें=मुठभर

ना तरी कामितयाचिया इच्छा, फळे कल्पवृक्षु जैसा।
बोल व्यापकु होय तैसा, तरी अवधान द्यावे ॥२१६ ॥

हें असो काय म्हणावें, सर्वज्ञु जाणतीं स्वभावें।
तरी निकें चित्त द्यावें, हें विनंती माझी ॥ २१७ ॥

जेथ साहित्य आणि शांति, हे रेखा दिसे बोलती।
जैसी लावण्यगुणकुळवती, आणि पतिव्रता ॥२१८ ॥

आधींचि साखर आवडे, आणि तेचि जरी ओखदीं जोडे।
तरी सेवावी ना कां कोडें, नावानावा ॥ २१९ ॥

ओखदीं=औषधी    नावानावा=वारंवार

सहजे मलयानिळु मंद सुगंधु, तया अमृताचा होय स्वादु।
आणि तेथेंचि जोडे नादु, जरी दैवगत्या ॥ २२० ॥

तरी स्पर्शें सर्वांग निववी, स्वादें जिव्हेतें नाचवी।
तेवीचि कानाकरवीं, म्हणवी बापु माझा ॥ २२१ ॥

बापु माझा= (धन्य उद्गार )फार छान

तैसे कथेचें इये ऐकणें, एक श्रवणासि होय पारणें।
मग संसारदुःख मूळवणें, विकृतीविणें ॥ २२२ ॥

मूळवणें=समूळ उच्चाटन विकृतीविणें= त्रासाविन

जरी मंत्रेचि वैरी मरे, तरी वायांचि कां बांधावीं कटारें।
रोग जाये दुधें साखरे, तरी निंब कां पियावा ॥ २२३ ॥

कटारें=शस्त्र कट्यार

तैसा मनाचा मारु न करितां, आणि इंद्रियां दुःख न देतां।
एथ मोक्षु असे आयता, श्रवणाचिमाजी ॥ २२४ ॥

म्हणोनि आथिलिया आराणुका, गीतार्थु हा निका।
ज्ञानदेवो म्हणे आइका, निवृत्तीदासु ॥ २२५ ॥

आथिलिया =असता आराणुका=समाधान प्रसन्नता

निका=चांगला

||चतुर्थाध्याय संपूर्ण ||

http://dnyaneshwariabhyas.blogspot.in/