ज्ञानेश्वरी अध्याय ५, ओव्या ५१ ते १०२

ज्ञानेश्वरी / अध्याय पांचवा / संत ज्ञानेश्वर

कर्मसंन्यास योग अध्याय ५१ ते १०२ 

     कायेन मनसा बुद्ध्या केवलैरिन्द्रियैरपि।
     योगिनः कर्म कुर्वन्ति संगं त्यक्त्त्वात्मशुद्धये ॥ ११॥

देखे बुध्दीची भाष नेणिजे, मनाचा अंकुर नुदैजे।
ऐसा व्यापारु तो बोलिजे, शारीरु गा ॥ ५१ ॥

हेंच मराठे परियेशीं, तरी बाळकाची चेष्टा जैशी।
योगिये कर्मे करिती तैशीं , केवळा तनू ॥ ५२ ॥

मराठे=सोपे

मग पांचभौतिक संचलें, जेव्हां शरीर असे निदेलें।
तेथ मनचि राहाटें एकलें, स्वप्नीं जेवीं ॥ ५३ ॥

नवल ऐकें धनुर्धरा, कैसा वासनेचा संसारा।
देहा होऊं नेदी उजगरा, परि सुखदुःखें भोगी ॥ ५४ ॥

उजगरा = जागणे

इंद्रियांचां गांवीं नेणिजे, ऐसा व्यापारु जो निपजे।
तो केवळु गा म्हणिजे, मानसाचा ॥ ५५ ॥

मानसाचा=मनाचा

योगिये तोही करिती, परि कर्में तेणें न बंधिजती।
जे सांडिली आहे संगती, अंहभावाची ॥ ५६ ॥

आतां जाहालिया भ्रमहत, जैसें पिशाचाचें चित्त।
मग इंद्रियांचे चेष्टित, विकळु दिसे ॥ ५७ ॥

भ्रमहत=भ्रमिष्ट चेष्टित=हालचाल  विकळु=व्याकूळ

स्वरूप तरी देखे, आळविलें आइके।
शब्दु बोले मुखें, परि ज्ञान नाही ॥५८ ॥

हें असो काजेंविण, जें जें काही कारण।
तें केवळ कर्म जाण, इंद्रियांचे ॥ ५९ ॥

मग सर्वत्र जें जाणतें , ते बुद्धीचें कर्म निरूतें ।
वोळख अर्जुनातें, म्हणे हरि ॥ ६० ॥

निरूतें=शुद्ध ,

ते बुद्धी धुरे करुनी, कर्म करिती चित्त देऊनी।
परि ते नैष्कम्यापासुनी , मुक्त दिसती ॥ ६१ ॥

धुरे= प्रमुख, प्राधान्य देवून

जें बुद्धीचिये ठावूनि देही, तयां अंहकाराची सेचि नाहीं ।

म्हणोनि कर्म करितां पाही, चोखाळले ॥ ६२ ॥

से= पर्वा ,जाणीव

अगा करितेनवीण कर्म, तेंचि तें नैष्कर्म्य।
हें जाणती सुवर्म, गुरुगम्य जें ॥ ६३ ॥

आतां शांतरसाचें भरितें, सांडीत आहे पात्रातें।
जें बोलणें बोलापरौतें, बोलवलें ॥ ६४ ॥

एथ इंद्रियांचा पांगु, जया फिटला आहे चांगु।
तयासीचि आथी लागु, परिसावया ॥ ६५ ॥

पांगु=संग

हा असो अतिप्रसंगु, न संडी पां कथालागु।
होईल श्लोकसंगति भंगु, म्हणोनियां ॥ ६६ ॥

जें मना आकळितां कुवाडें, घाघुसितां बुद्धी नातुडे।
तें दैवाचेनि सुरवाडें, सांगवलें तुज ॥ ६७ ॥

कुवाडें=कठीण  घाघुसितां=प्रयत्नांने

जें शब्दातीत स्वभावें, तें बोलींचि जरी फावे।
तरी आणिकें काय करावें, सांगे कथा ॥ ६८ ॥

फावे=भेटते

हा आर्तिविशेषु श्रोतयांचा, जाणोनि दास निवृतीचा।
म्हणे संवादु दोघांचा, परिसोनि परिसा ॥ ६९ ॥

आर्तिविशेषु=आकांक्षा

परिसोनि परिसा=एवढया वेळा ऐकूण पुन्हा ऐका

मग कृष्ण म्हणे पार्थातें, आतां प्राप्ताचें चिन्ह पुरतें।
सांगेन तुज निरुतें, चित्त देई ॥ ७० ॥

निरुतें= केवळ  नीट स्पष्ट

     युक्तः कर्मफलं त्यक्त्वा शान्तिमाप्नोप्ति नैष्ठीकीम्।
     अयुक्तः कामकारेण फले सक्तो निवध्यते ॥ १२ ॥

तरी आत्मयोगें आथिला, जो कर्मफळाशीं विटला।
तो घर रिघोनि वरिला, शांति जगीं ॥ ७१ ॥

रिघोनि=शिरून

येरु कर्मबधें किरीटी, अभिलाषाचिया गांठीं।
कळासला खुंटी, फळभोगाचां ॥ ७२ ॥

कळासला=बांधला

     सर्व कर्माणि मनसा संन्यस्यास्ते सुखं वशी।
     नवद्वारे पुरे देही नैव कुर्वन् न कारयन् ॥ १३ ॥

जैसा फळाचिया हांवे, तैसें कर्म करि आघवें।
मग न कीजेचि येणें भावें, उपेक्षी जो ॥ ७३ ॥

तो जयाकडे वास पाहे, तेउती सुखाची सृष्टी होये।
तो म्हणे तेथ राहे, महाबोधु ॥ ७४ ॥

नवद्वारें देहीं, तो असतुचि परि नाहीं।
करितुचि न करी कांही, फलत्यागी ॥ ७५ ॥

     न कर्तृत्वत्वं न कर्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः।
     न कर्मफलसंयोगं स्वभावस्तु प्रवर्तते ॥ १४ ॥

जैसा कां सर्वेश्वरु, पाहिजे तंव निर्व्यापारु।
परि तोचि रची विस्तारु, त्रिभुवनाचा ॥ ७६ ॥

आणि कर्ता ऐसें म्हणिपे, तरी कवणें कर्मीं न शिंपें।
जे हातोपावो न लिंपे , उदासवृतीचा ॥ ७७ ॥

लिंपे=काही चिकटणे .लागणे

योगनिद्रा तरी न मोडे, अकर्तेपणा सळु न पडे।
परि महाभूतांचे दळवाडें, उभारी भले ॥ ७८ ॥

सळु = भंग

जगाचा जीवीं आहे, परि कवणाचा कहीं नोहे।
जगचि हें होय जाये, तो शुद्धीहि नेंणे ॥ ७९ ॥

     नादत्ते कस्यचित् पापं न चैव सकृतं विभुः।
     अज्ञानेनावृतं ज्ञान तेन मुह्यन्ति जन्तवः ॥ १५ ॥

पापपुण्यें अशेषें, पासींचि असतु न देखें।
आणि साक्षीही होऊं न ठके, येरी गोठी कायसी ॥ ८० ॥

पै मूर्तीचेनि मेळें, तो मूर्तचि होऊनि खेळे,
परि अमूर्तपण न मैळे, दादुलयाचें ॥ ८१ ॥

मैळे= मळे.सरे दादुलयाचें=श्रेष्ठ समर्थ

तो सृजी पाळी संहारी, ऐसे बोलती जे चराचरीं,
ते अज्ञान गा अवधारीं, पंडुकुमरा ॥ ८२ ॥

     ज्ञानेन न तु तदज्ञानं येषां नाशितमात्मनः,
     तेषामादित्यवत् ज्ञान प्रकाशयति तत्परम् ॥ १६ ॥

तें अज्ञान जैं समूळ तुटे, तैं भ्रांतीचें मसैरें फिटे,
मग अकर्तृत्व प्रगटे , ईश्वराचें ॥ ८३ ॥

मसैरें=काळोखी

एथ ईश्वरु एकु अकर्ता, ऐसे मानले जरी चित्ता,
तरी तोचि मी हें स्वभावता, आदीचि आहे ॥ ८४ ॥

ऐसेनि विवेकें उदो चित्तीं, तयासी भेदु कैंचा त्रिजगतीं,
देखें आपुलिया प्रतीति, जगचि मुक्त ॥ ८५ ॥

जैशी पूर्वदिशेच्या राउळीं, उदयाचि सूर्ये दिवाळी,
की येरीही दिशां तियेचि काळी, काळिमा नाही ॥ ८६ ॥

     तद् बुद्धयस्तदात्मानस्तन्निष्ठास्तत्परायणाः,
     गच्छन्त्यपुनरावृत्ति ज्ञाननिर्धूतकल्मषाः ॥ १७ ॥

बुद्धिनिश्चयें आत्मज्ञान, ब्रह्मरुप भावी आपणा आपण,
ब्रह्मनिष्ठा राखे पूर्ण , तत्परायण अहर्निशीं ॥ ८७ ॥

ऐसें व्यापक ज्ञान भलें, जयांचिया हृदयाते गिंवसित आलें,
तयांची समता दृष्टि बोलें , विशेषूं काई ॥ ८८ ॥

गिंवसित=शोधत

एक आपणपेंचि पां जैसें, ते देखतीं विश्व तैसे,
हें बोलणें कायसें, नवलु एथ ॥ ८९ ॥

परी दैव जैसें कवतिकें, कहींचि दैन्य न देखे,
कां विवेकु हा नोळखे, भ्रांतीतें जेवीं ॥ ९० ॥

नातरी अंधकाराची वानी, जैसा सूर्यो न देखे स्वप्नीं,
अमृत नायके कानी, मृत्युकथा ॥ ९१ ॥

वानी=वार्ता

हें असो संतापु कैसा, चंद्रु न स्मरे जैसा,
भूतीं भेदु नेणती तैसा , ज्ञानिये ते ॥ ९२ ॥

संतापु = तप्तता

     विद्याविनयसंपन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि,
     शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः ॥ १८ ॥

मग हा मशकु हा गजु, कीं हा श्वपचु हा द्विपु,
पैल इतरु हा आत्मजु, हें उरेल कें ॥ ९३ ॥

मशकु=माशी     श्वपचु-=चांडाळ

ना तरी हे धेनु हें श्वान, एक गुरु एक हीन।
हें असो कैचें स्वप्न, जागतया ॥ ९४ ॥

गुरु=श्रेष्ठ

एथ भेदु तरी कीं देखा, जरि अंहभावा उरला होआवा,
तो आधींचि नाहीं आघवा, आतां विषमु काई ॥ ९५ ॥

     इहैव तैर्जितः सर्गो येषां साम्ये स्थितं मनः,
     निर्दोषं हि समं ब्रह्म तस्माद् ब्रह्मणि ते स्थिताः ॥ १९ ॥

म्हणोनि सर्वत्र सदा सम, तें आपणचि अद्वय ब्रह्म,
हें संपूर्ण जाणें वर्म, समदृष्टीचें ॥ ९६ ॥

जिहीं विषयसंगु न सांडिता, इंद्रियांतें न दंडितां,
परि भोगिली निसंगता, कामेंविण ॥ ९७ ॥

जिहीं लोकांचेनि आधारें, लौकिकेंचि व्यापारें ।
परि सांडिले निदसुरें, लौकिकु हें ॥ ९८ ॥

निदसुरें=अज्ञान

जैसा जनामाजी खेचरु, असतुचि जना नोहे गोचरु,
तैसा शरीरीं परि संसारु, नोळखें तयांतें ॥ ९९ ॥

खेचरु=वायू मार्गी जाणारा (भूत वगैरे)

हें असो पवनाचेनि मेळें, जैसें जळींचि जळ लोळे,
तें आणिकें म्हणती वेगळें , कल्लोळ हे ॥ १०० ॥

तैसें नाम रुप तयाचें, एऱ्हवीं ब्रह्मचि तो साचें।
मन साम्या आलें जयाचें, सर्वत्र गा ॥ १०१ ॥

ऐसेनि समदृष्टी जो होये, तया पुरुषा लक्षणही आहे।
अर्जुना संक्षेपे सांगेन पाहें, अच्युत म्हणे ॥ १०२ ॥

 संक्षेपे=थोडक्यात 

http://dnyaneshwariabhyas.blogspot.in/

=============================================