ज्ञानेश्वरी अध्याय ६ ओव्या २०१ ते २६०

सहावा अध्याय ओव्या २०१ ते २६०

     समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिरः।
     संप्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन् ॥ १३ ॥

तंव करसंपुट आपैसें, वाम चरणीं बैसे।
तंव बाहुमुळीं दिसे, थोरवी आली ॥ २०१ ॥

करसंपुट=तळवे बाहुमुळीं= खांदे थोरवी =वर आले

माजी उभारलेनि दंडें, शिरकमळ होय गाढें।
नेत्रद्वारीची कवाडें, लागूं पहाती ॥ २०२ ॥

दंडें=कणा
गाढें= घट्ट कवाडें=दरवाजा

वरचिलें पाती ढळती, तळींची तळीं पुंजाळती।
तेथ अर्धोन्मीलित स्थिती, उपजे तया ॥ २०३ ॥

पाती=पापणी  पुंजाळती=पसरती

दिठी राहोनि आंतुलीकडे, बाहेर पाऊल घाली कोडें।
ते ठायीं ठावो पडे, नासाग्रपीठीं ॥ २०४ ॥

ऐसें आंतुच्या आंतुचि रचे, बाहेरी मागुतें न वचे।
म्हणौनि राहणें आधिये दिठीचें, तेथेंचि होय ॥ २०५ ॥

आतां दिशांचि भेटी घ्यावी, कां रुपाची वाट पहावी।
हे चाड सरे आघवी, आपैसया ॥ २०६ ॥

मग कंठनाळ आटे, हनुवटी हे हडौति दाटे।
ते गाढी होऊनि नेहटे, वक्षःस्थळीं ॥ २०७ ॥

हडौति= गळ्याखालील खड्डा गाढी=घट्ट नेहटे=शिरणे

माजीं घंटिका लोपे, वरी बंधु जो आरोपे।
तो जालंधरु म्हणिपे, पंडुकुमरा ॥ २०८ ॥

घंटिका=कंठमणी,स्वरयंत्राचे हाड

नाभीवरी पोखे, उदर हें थोके।
अंतरीं फांके, हृदयकोशु ॥ २०९ ॥
पोखे=वार येणे थोके=लहान होणे, खाली जाणे

स्वाधिष्ठानावरिचिले कांठीं, नाभीस्थानातळवटीं।
बंधु पडे किरीटी, वोढियाणा तो ॥ २१० ॥

वोढियाणा=उडडीयान बंध

     प्रशान्तात्मा विगतभीर्ब्रह्मचारिव्रते स्थितः।
     मनः संयम्य मच्चित्तो युक्त आसीत मत्परः ॥ १४ ॥

ऐसी शरीराबाहेरलीकडे, अभ्यासाची पांखर पडे।
तंव आंतु त्राय मोडे, मनोधर्माची ॥ २११ ॥

पांखर= साऊली.सहारा   त्राय=बळ

कल्पना निमे, प्रवृत्ती शमे।
आंग मन विरमे, सावियाचि ॥ २१२॥

विरमे=विराम पावणे सावियाचि=सहज

क्षुधा काय जाहाली, निद्रा केउती गेली।
हे आठवणही हारपली, न दिसे वेगां, २१३ ॥

वेगां=जोर

जो मुळबंधे कोंडला, अपानु माघौता मुरडला।
तो सवेंचि वरी सांकडला, फुगु धरी ॥ २१४ ॥

मुरडला=वळला  सांकडला=अडवला

क्षोभलेपणें माजे, उवाइला ठायी गाजे।
मणिपुरेंसी झुंजे, राहोनियां ॥ २१५ ॥

क्षोभ=राग
उवाइला=आनंदाने   मणिपुरेंसी=मणिपूर चक्र

मग थावलीये वाहटुळी, सैंघ घेऊनि घर डहुळी।
बाळपणींची कुहीटुळी, बाहेर घाली ॥ २१६ ॥
थावलीये=बळावली  सैंघ=सर्व  कुहीटुळी=कुजका मळ

भीतरीं वळी न धरे, कोठ्यामाजीं संचरे।
कफपित्ताचे थारे, उरों नेदी॥ २१७।।

वळी=वळणे (जागा नसल्याने)

धांतुचे समुद्र उलंडी, मेदाचे पर्वत फोडी।
आंतली मज्जा काढी, अस्थिगत ॥ २१८ ॥ 

नाडीतें सोडवी, गात्रांतें विघडवी।
साधकांते भेडसावी, परि बिहावें ना ॥ २१९ ॥

विघडवी=सैल करी  बिहावें=भ्यावे

व्याधीतें दावी, सवेंचि हरवी।
आप पृथ्वी कालवी, एकवाट ॥ २२० ॥

तंव येरीकडे धनुर्धरा, आसनाचा उबारा।
शक्ती करी उजगरा, कुंडलिनीते ॥ २२१ ॥

उजगरा=जागवी

नागाचें पिलें, कुंकुमें नाहलें।
वळण घेऊनि आलें, सेजे जैसें ॥ २२२।।

तैशी ते कुंडलिनी, मोटकी औट वळणी।
अधोमुख सर्पिणी, निजैली असे ॥ २२३ ॥

औट =साडेतीन वळणी= वेढे

विद्युलतेची विडी, वन्हिज्वाळांची घडी।
पंधरेयाची चोखडी, घोंटीव जैशी ॥ २२४ ॥

विडी=गोल कडी

तैसी सुबध्द आटली, पुटीं होती दाटली।
तें वज्रासनें चिमुटली, सावधु होय ॥ २२५ ॥

सुबध्द आटली  पुटीं=पोकळी

तेथ नक्षत्र जैसें उलंडलें, कीं सुर्याचें आसन मोडलें।
तेजाचे बीज विरुढलें, अंकुरेशीं ॥ २२६ ॥

तैशी वेढियातें सोडती, कवतिकें आंग मोडिती।
कंदावरी शक्ती, उठली दिसे ॥ २२७ ॥

कंदावरी=नाभी कंदावर

सहजें बहुतां दिवसांची भूक, वरी चेवविलीं तें होय मिष।
मग आवेशें पसरी मुख, ऊर्ध्वा उजू ॥ २२८ ॥
 

तेथ हृदयकोशातळवटीं, जो पवनु भरे किरीटी।
तया सगळेयाचि मिठी, देऊनि घाली ॥ २२९ ॥

मुखींच्या ज्वाळीं, तळीं वरी कवळी।
मांसाची वडवाळी।आरोगुं लागे ॥ २३० ॥

कवळी =व्यापणे वडवाळी=घास

जे जे ठाय समांस, तेथ आहाच जोडे घाउस।
पाठी एकदोनी घांस, हियाही भरी ॥ २३१ ॥

आहाच =सहज हियाही=हृदय

मग तळवे तळहात शोधी, उर्ध्वीचे खंड भेदी।
झाडा घे संधी, प्रत्यंगाचा ॥ २३२ ॥

उर्ध्वीचे खंड प्रत्यंगाचा

आधार तरी न संडी, परि नखींचेंही सत्त्व काढी।
त्वचा धुवूनि जडी, पांजरेशीं ॥ २३३ ॥

पांजरेशीं=हाडांशी

अस्थींचे नळे निरपे, शिरांचे हीर वोरपे।
तंव बाहेरी विरुढी करपे, रोमबीजांची ॥ २३४ ॥

निरपे= हीर=कड्या  विरुढी=वाढ

मग सप्तधांतूच्या सागरीं, ताहानेली घोंट भरी।
आणि सवेंचि उन्हाळा करी, खडखडीत ॥ २३५ ॥

नासापुटौनि वारा, जो जातसे अंगुळे बारा।
तो गचिये धरुनि माघारा, आंतु घाली ॥ २३६ ॥

गचिये=गच्च

तेथ अध वरौतें आकुंचे, ऊर्ध्व तळौतें खांचे।
तया खेंवामाजि चक्राचे, पदर उरती ॥ २३७ ॥

अध=अपान वायू ऊर्ध्व=प्राणवायू

एऱ्हवीं तरी दोन्ही तेव्हांचि मिळती, परि कुंडलिनी नावेकु दुश्चित्त होती।
ते तयांतें म्हणे परौती, तुम्हीचि कायसीं एथें ॥ २३८ ॥

दुश्चित्त=कष्टी होवून रागावून

आइकें पार्थिव धातु आघवी, आरोगितां काहीं नुरवी।
आणि आपातें तंव ठेवी, पुसोनियां ॥ २३९ ॥

आपातें=पाणी

ऐसी दोनी भुतें खाये, ते वेळी संपूर्ण धाये,
मग सौम्य होऊनि राहे, सुषुम्नेपाशीं ॥ २४० ॥  

तेथ तृप्तीचेनि संतोषें, गरळ जें वमी मुखें।
तेणें तियेचेनि पीयूषे, प्राणु जिये ॥ २४१ ॥
पीयूषे=अमृत

तो अग्नि आंतूनि निघे, परि सबाह्य निववूंचि लागे।
ते वेळी कसु बांधिती आंगे, सांडिला पुढती ॥ २४२ ॥

कसु= चैतन्य , सांडिला =हरवला पुढती=परत

मार्ग मोडिती नाडीचे, नवविधपण वायुचें।
जाय म्हणऊनि शरीराचे, धर्मु नाहीं ॥ २४३ ॥

नवविधपण=नऊ प्रकार

इडा पिंगळा एकवटती, गांठी तिन्ही सुटती।
साही पदर फुटती, चक्रांचे हे ॥ २४४॥

मग शशी आणि भानु, ऐसा कल्पिजे जो अनुमानु।
तो वातीवरी पवनु, गिवसितां न दिसे ॥ २४५ ॥

शशी भानू =श्वासाला दिलेली नावे वाती=ज्योत न हलणे

बुध्दीची पुळिका विरे, परिमळु घ्राणी उरे।
तोही शक्तिसवें संचरे, मध्यमेमाजी ॥ २४६ ॥

पुळिका=कणिका  

तंव वरिलेकडोनि ढाळें, चंद्रामृताचें तळें।
कानवडोनि मिळे, शक्तिमुखीं ॥ २४७ ॥

ढाळें=हळूच  कानवडोनि=कलंडणे

तेणें नाळके रस भरे, तो सर्वांगामाजीं संचरे।
जेथिंचा तेथ मुरे, प्राणपवनु ॥ २४८ ॥
 

नाळके=नळी

तातलिये मुसें, मेण निघोनि जाय जैसें।
कोंदली राहे रसें, वोतलेनि ॥ २४९ ॥
तातलिये

तैसे पिंडाचेनि आकारें, ते कळाचि कां अवतरे।
वरी त्वचेचेनि पदरें, पांगुरली असे ॥ २५० ॥

कळाचि= तेज

जैसी आभाळाची बुंथी, करुनि राहे गभस्ती।
मग फिटलिया दीप्ति, धरूं नये ॥ २५१ ॥

बुंथी=खोळ गभस्ती=सूर्य   

तैसा आहाचवरि कोरडा, त्वचेचा असे पातवडा।
तो झडोनि जाय कोंडा, जैसा होय ॥ २५२ ॥
आहाचवरि =वरवरचा पातवडा=पाचोळा

मग काश्मीराचे स्वयंभ, कां रत्नबीजा निघाले कोंभ।
अवयवकांतीचि भांब, तैसी दिसे ॥ २५३ ॥
काश्मीराचे =केशर भांब,=शोभा

नातरि संध्यारागींचे रंग, काढूनि वळिलें तें आंग।
की अंतर्जोतीचें लिंग, निर्वाळिलें ॥ २५४ ॥

कुंकुमाचे भरींव, सिध्दरसांचे वोतींव।
मज पाहतां सावेव, शांतिचि ते ॥ २५५ ॥

तें आनंदचित्रींचें लेप, नातरी महासुखाचें रूप।
कीं संतोषतरूचें रोप, थांवलें जैसें ॥ २५६ ॥

तो कनकचंपकाचा कळा, कीं अमृताचा पुतळा।
नाना सासिंनला मळा, कोंवळिकेचा ॥ २५७ ॥

हो कां जे शारदियेचे वोलें, चंद्रबिंब पाल्हेलें।
कां तेजचि मूर्त बैसलें, आसनावरी ॥ २५८ ॥

पाल्हेलें=पालवले   टवटवीत

तैसें शरीर होये, जे वेळीं कुंडलिनी चंद्र पिये।
मग देहाकृति बिहे, कृतांतु गा ॥ २५९ ॥

वृध्दाप्य तरी बहुडे, तारुण्याची गांठी विघडे।
लोपली उघडे, बाळदशा ॥ २६० ॥

बहुडे=मागे फिरे विघडे=सुटणे

==============================================