ज्ञानेश्वरी अध्याय ६, ओव्या ५२ ते १०४

  

ज्ञानेश्वरी / अध्याय सहावा  ओव्या ५२  ते १०४ 

     यं संन्यासमिति प्राहुर्योगं तं विध्दि पाण्डव।
     न ह्यसंन्यस्त्यसंकल्पो योगी भवनि कश्चन ॥ २ ॥

ऐकें संन्यासी आणि योगी, ऐसी एक्यवाक्यतेची जगीं।
गुढी उभविली अनेगीं, शास्त्रांतरी ॥ ५२ ॥

अनेगीं=अनेकांनी

जेथ संन्यासिला संकल्पु तुटे, तेथचि योगाचें सार भेटे।
ऐसें हें अनुभवाचेनि धटें, साचें जया ॥ ५३ ॥

धटें=जाणणे

     आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते।
     योगारुढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते ॥ ३ ॥

आतां योगाचळाचा निमथा, जरी ठाकावा आथि पार्था।
तरी सोपाना या कर्मपथा, चुका झणीं ॥ ५४ ॥

योगाचळाचा=योगरुपी  पर्वत निमथा,=शिखर सोपाना=जीना

झणीं=नकोस

येणें यमनियमाचेनि तळवटें, रिगे असनाचिये पाउलवाटें।
येई प्राणायामाचेनि आडकंठें, वरौता गा ॥ ५५ ॥

तळवटें=पायथा रिगे=प्रवेशे आडकंठें=अवघड कडा वरौता=वरची बाजू  

मग प्रत्याहाराचा आधाडा, बुध्दीचियाहि पाया निसरडा।
जेथ हटिये सांडिती होडा, कडेलग ॥ ५६ ॥

आधाडा=तुटका कडा हटिये=हटयोगी होडा=पैजा

कडेलग=कडेलोट

तरी अभ्यासाचेनि बळें, प्रत्याहारीं निराळें ।
नखी लागेल ढाळें ढाळें, वैराग्याची ॥ ५७ ॥

नखी लागेल =नखांच्या मदतीने (वैराग्यरूपी)

ढाळें ढाळें=हळूहळू

ऐसा पवनाचेनि पाठारें, येतां धारणेचेनि पैसारें।
क्रमी ध्यानाचें चवरें, सांपडे तंव ॥ ५८ ॥

पाठारें=पाठबळ  पैसारें=रस्ता,(टप्पा) चवरें=टोक, शिखर

मग तया मार्गाची धांव, पुरेल प्रवृत्तीचि हांव।
जेथ साध्यसाधना खेंव, समरसें होय ॥ ५९ ॥

खेंव=मिठी

जेथ पुढील पैस पारुखे, मागील स्मरावें तें ठाके।
ऐसिया सरिसीये भूमिके, समाधी राहे ॥ ६० ॥

पैस=पसारा व्याप

येणें उपायें योगारूढु, जो निरवधि जाहला प्रौढु।
तयाचिया चिन्हांचा निवाडु, सांगेन आइकें ॥ ६१ ॥

निवाडु=खुणा वेगळेपण

     यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जते।
     सर्वसंकल्पसंन्यासी योगारुढस्तदोच्यते ॥ ४ ॥

तरी जयाचिया इंद्रियांचिया घरा, नाहीं विषयांचिया येरझारा।
जो आत्मबोधाचिया वोवरां, पहुडला असे ॥ ६२ ॥

वोवरां=खोलीत

जयाचें सुखदुःखाचेनि आंगे, झगटलें मानस चेवो नेघे।
विषय पासींही आलियां से न रिगे, हे काय म्हणउनि ॥ ६३ ॥

चेवो=जाग   से= आठवण पर्वा चिंता

इंद्रियें कर्माच्या ठायी, वाढीनलीं परी कहीं।
फळहेतूची चाड नाहीं, अंतःकरणीं ॥ ६४ ॥

वाढीनलीं=वाढली

असतेनि देहें एतुला, जो चेतुचि दिसे निदेला।
 तोचि योगारूढु भला, वोळखें तूं ॥ ६५ ॥

तेथ अर्जुन म्हणे अनंता, हें मज विस्मो बहु आइकतां।
सांगे तया ऐसी योग्यता, कवणें दीजे ॥ ६६ ॥

     उध्दरेदात्मनाऽऽत्मानं नात्मानमवसादयेत।
     आत्मैव ह्यात्मनो बंधुरात्मैव रिपुरात्मनः ॥ ५ ॥

तंव हांसोनि श्रीकृष्ण म्हणे, तुझें नवल ना हें बोलणें।
कवणासि काय दिजेल कवणें, अद्वैतीं इये ॥ ६७ ॥

पै व्यामोहाचिये शेजे, बळिया अविद्या निद्रित होइजे।
ते वेळी दुःस्वप्न हा भोगिजे, जन्ममृत्यूंचा ॥ ६८ ॥

बळिया=आत्मा

पाठीं अवसांत ये चेवो, तैं तें अवघेंचि होय वावो।
ऐसा उपजे नित्य सद्भावो, तोहि आपणपांचि ॥ ६९ ॥

वावो=व्यर्थ

म्हणऊनि आपणचि आपणपेया, घातु कीजतु असे धनंजया।
चित्त देऊनि नाथिलिया, देहाभिमाना ॥ ७० ॥

     बन्धुरात्मात्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जितः।
     अनात्मनस्तु शत्रुत्वे वर्तेतात्मैव शत्रुवत ॥ ६ ॥

हा विचारुनि अहंकारु सांडिजे, मग असतीच वस्तु होइजे ।
तरी आपली स्वस्ति सहजें, आपण केली ॥ ७१ ॥

स्वस्ति=भले कल्याण

एऱ्हवीं कोशकीटकाचिया परी, तो आपणया आपण वैरी।
जो आत्मबुध्दी शरीरीं, चारुस्थळी ॥ ७२ ॥

चारुस्थळी=सुंदर जागा-शरीर

कैसे प्राप्तीचिये वेळे, निदैवा अंधळेपणाचे डोहळे।
कीं असते आपुले डोळे, आपण झांकी ॥ ७३ ॥

कां कवणु एकु भ्रमलेपणे, मी तो नव्हे गा चोरलों म्हणे।
ऐसा नाथिला छंद अंतःकरणें, घेऊनि ठाके ॥ ७४ ॥

एऱ्हवीं होय तें तोचि आहे, परि काई कीजे बुध्दी तैशी नोहे।
देखा स्वप्नींचेनि घायें, की मरे साचें ॥ ७५ ॥

घायें=घाव

जैसी ते शुकाचेनि आंगभारें, नळिका भोविन्नली एरी मोहरें ।
तेणें उडावें परी न पुरे, मनशंका ॥ ७६ ॥

भोविन्नली=फिरते

वायांचि मान पिळी, अटुवें हियें आंवळी।
टिटांतु नळी, धरुनि ठाके ॥ ७७ ॥

अटुवें=आटापिट करत संकोचत  हियें=छाती   टिटांतु= चवड्यात

 
म्हणे बांधला मी फुडा, ऐसिया भावनेचिया पडे खोडां।
कीं मोकळिया पायांचा चवडा, गोंवी अधिकें ॥ ७८ ॥

फुडा=नक्की निश्चित

ऐसा काजेंवीण आतुंडला, तो सांग पां काय आणिकें बांधला।
मग न सोडी जऱ्ही नेला, तोडुनि अर्धा ॥ ७९ ॥

म्हणऊनि आपणयां आपणचि रिपु, जेणें वाढविला हा संकल्पु।
येर स्वंयबुध्दी म्हणे बापु, जो नाथिलें नेघे ॥ ८० ॥

स्वंयबुध्दी=जाणता

     जितात्मनः प्रशान्तस्य परमात्मा समाहितः।
     शीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानापमानयोः ॥ ७ ॥

तया स्वांतःकरणजिता, सकळकामोपशांता।
परमात्मा परौता, दुरी नाहीं ॥ ८१ ॥

स्वांतःकरणजिता=स्व अंतकरण जिता

सकळकामोपशांता=सकळ काम उपशांत

जैसा किडाळाचा दोषु जाये, तरी पंधरे तेंचि होये।
तैसें जीवा ब्रम्हत्व आहे, संकल्पलोपीं ॥ ८२ ॥

किडाळाचा=किटाळ

हा घटाकारु जैसा, निमालिया तया अवकाशा।
नलगे मिळो जाणें आकाशा, आना ठाया ॥ ८३ ॥

तैसा देहाहंकारु नाथिला, हा समूळ जयाचा नाशिला।
तोचि परमात्मा संचला, आधींचि आहे ॥ ८४ ॥

आतां शीतोष्णाचिया वाहणी, तेथ सुखदुःखाची कडसणीं।
इयें न समाती कांही बोलणीं, मानापमानांची।। ८५ ॥

कडसणीं=निवड  समाती=विचलित करणे

जे जिये वाटा सुर्यु जाये, तेउतें तेजाचें विश्व होये।
तैसे तया पावे तें आहे, तोचि म्हणऊनि ॥ ८६ ॥

देखैं मेघौनि सुटती धारा, तिया न रुपती जैसिया सागरा।
तैशी शुभाशभें योगीश्वरा, नव्हती आनें ॥ ८७ ॥

मेघौनि=मेघातून

     ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थो विजितेद्रियः।
     युक्त इत्युच्यते योगी समलोष्टाश्मकाज्चनः ॥ ८ ॥

जो हा विज्ञानात्मकु भावो, तया विचारितां जाहला वावो।
मग लागला जंव पाहों, तंव ज्ञान तें तोचि ॥ ८८ ॥

विज्ञानात्मकु=अनुभवा येणारे प्रपंच ज्ञान

आतां व्यापकु कीं एकदेशी, हे ऊहापोही जे ऐसी।
ते करावी ठेली आपैशी, दुजेनवीण ॥ ८९ ॥

ऐसा शरीरीचि परी कौतुकें, परब्रह्माचेनि पाडें तुके।
जेणें जिंतलीं एके, इंद्रिये गा ॥ ९० ॥

तो जितेंद्रियु सहजें, तोचि योगयुक्तु म्हणिजे।
जेणें सानें थोर नेणिजे, कवणें काळीं।। ९१ ॥

देखे सोनियाचें निखळ, मेरुयेसणें ढिसाळ।
आणि मातियेचें डिखळ, सरिसेंचि मानी ॥ ९२ ॥

ढिसाळ=मोठे डिखळ=ढेकूळ

पाहता पृथ्वीचें मोल थोडें, ऐसें अनर्घ्य रत्न चोखडें।
देखें दगडाचेनि पाडें, निचाडु ऐसा ॥ ९३ ॥

अनर्घ्य=अनमोल निचाडु=निरिच्छ

     सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु।
     साधुष्वपि च पापेषु समबुध्दिर्विशिष्यते ॥ ९ ॥

तेथ सुहृद आणि शत्रु, कां उदासु आणि मित्रु।
हा भावभेद विचित्रु, कल्पुं कैंचा ॥ ९४ ॥

तया बंधु कोण काह्याचा, द्वेषिया कवणु तयाचा।
मीचि विश्व ऐसा जयाचा, बोधु जाहला ॥ ९५ ॥

मग तयाचिये दिठी, अधमोत्तम असे किरीटी।
काय परिसाचिये कसवटी, वानिया कीजे ॥ ९६ ॥

वानिया=व्यापारी

ते जैशी निर्वाण वर्णुचि करी, तैशी जयाचि बुध्दी चराचरीं।
होय साम्याची उजरी, निरंतर ॥ ९७॥

निर्वाण =उत्तम दर्जाचा   उजरी=उजेड  

जे ते विश्वाळंकाराचें विसुरे, जरी आहाती आनानें आकारें,
तरी घडले एकचि भांगारें, परब्रह्में ॥ ९८ ॥

विसुरे=विस्तार  

ऐसें जाणणें जें बरवें, ते फावलें तया आघवें।
म्हणौनि आहाचवाहाचें न झकवे, येणे आकारचित्रें ॥ ९९ ॥

आहाचवाहाचें=वरवरच्या

घापे पटामाजी दृष्टी, दिसे तंतूंचि सैंघ सृष्टी।
परी तो एकवांचुनि गोठी, दुजी नाहीं ॥ १०० ॥

घापे=घालता देता सैंघ=खूप सर्व

ऐसेनि प्रतीती हे गवसे, ऐसा अनुभव जयातें असे।
तोचि समबुध्दी हें अनारिसें, नव्हे जाणें ॥ १०१ ॥

जयाचें नांव तीर्थरावो , दर्शनें प्रशस्तीसि ठावो।
जयाचेनि संगें ब्रह्मभावो, भ्रांतासी ॥ १०२ ॥

प्रशस्तीसि=समाधान

जयाचेनि बोलें धर्मु जिये, दिठी महासिध्दितें विये।
देखें स्वर्गसुखादि इयें, खेळु जयाचा ॥ १०३ ॥

विये=उपजवे

विपायें जरी आठवला चित्ता, तरी दे आपुली योग्यता।
हें असो तयातें प्रशंसितां, लाभु आथि ॥ १०४ ॥