ज्ञानेश्वरी अध्याय ८, अक्षरब्रह्मयोग , ओव्या १ ते ५८

ज्ञानेश्वरी / अध्याय आठवा / अक्षरब्रह्मयोग /संत ज्ञानेश्वर ओव्या १ ते ५८

अर्जुन उवाचः किं तद् ब्रह्म किमध्यात्मं किं कर्म पुरुषोत्तम।
                अधिभूतं च किं प्रोक्तमधिदैवं किमुच्यते ॥ १ ॥

मग अर्जुनें म्हणितलें, हां हो जी अवधारिले।
जे म्यां पुसिले, ते निरूपिजो ॥ १॥

सांगा कवण तें ब्रह्म, काइसया नाम कर्म।
अथवा अध्यात्म, काय म्हणिपे ॥ २॥

अधिभूत तें कैसे, एथ अधिदैव तें कवण असे।
हें उघड मी परियेसें, तैसें बोला ॥ ३॥

     अधियज्ञः कथं कोऽत्र देहेऽस्मिन् मधुसूदन।
     प्रयाणकाले च कथं ज्ञेयोऽसि नियतात्मभिः ॥ २ ॥

देवा अधियज्ञ तो काई, कवण पां इये देही।
हें अनुमानासि कांही, दिठी न भरे ॥ ४॥

आणि नियता अंतःकरणी, तूं जाणिजसी देहप्रयाणी।
तें कैसेनि हें शारंगपाणी, परिसवा मातें ॥ ५॥

नियता=संयमी

देखा धवळारी चिंतामणीचा, जरी पहुडला होय दैवाचा।
तरी वोसणताही बोल तयाचा, परी सोपु न वचे ॥ ६॥

धवळारी=चुन्याचे मोठे घर वोसणताही=बडबड सोपु =व्यर्थ

तैसें अर्जुनाचिया बोलासवें, आलें तेंचि म्हणितलें देवे।
परियेसें गा बरवे, जें पुसिले तुवां ॥ ७॥

किरीटी कामधेनूचा पाडा, वरी कल्पतरूचा आहे मांदोडा।
म्हणोनि मनोरथसिद्धीचिया चाडा, तो नवल नोहे ॥ ८॥

मांदोडा=मंडप      चाडा=इच्छा

कृष्ण कोपोनि ज्यासि मारी, तो पावे परब्रह्मसाक्षात्कारी।
मा कृपेने उपदेशु करी, तो कैशापरी न पवेल ॥ ९॥

जैं कृष्णाचेया होइजे आपण, तैं कृष्ण होय आपुले अंतःकरण।
मग संकल्पाचे आंगण, वोळगती सिद्धी ॥ १०॥

वोळगती=सेवा करती, भेटती

परि ऐंसे जें प्रेम, अर्जुनींचि आथि निस्सीम।
म्हणऊनि तयाचे काम, सदा सफळ ॥ ११॥

आथि=असे

या कारणे श्रीअनंते, तें मनोगत तयाचें पुसतें।
होईल जाणूनि आइतें, वोगरूनि ठेविलें ॥ १२॥

आइतें =अगोदरच तयार  वोगरूनि=वाढून

जें अपत्य थानी निगे, त्याची भूक ते मातेसीचि लागे।
एऱ्हवीं तें शब्दें काय सांगे, मग स्तन्य दे येरी ॥ १३॥

म्हणोनि कृपाळुवा गुरूचिया ठायी, हे नवल नोहे कांही।
परि तें असो आइका काई, जें देव बोलते जाहले ॥ १४॥

     अक्षरं ब्रह्म परमं स्वभावोऽध्यात्ममुच्यते।
     भूतभावोद्भवकरो विसर्गः कर्मसंज्ञित ॥ ३॥

मग म्हणितले सर्वेश्वरें, जें आकारी इये खोंकरें।
कोंदलें असत न खिरे, कवणे काळी ॥ १५॥

खोंकरें=फुटके (पोकळ) खिरे=गळे क्षरे

एऱ्हवीं सपूरपण तयाचें पहावें, तरि शून्यचि नव्हे स्वभांवें।
वरि गगनाचेनि पालवे, गाळूनि घेतलें ॥ १६॥

सपूरपण=सूक्ष्मता पालवे=पदराने

जें ऐसेंही परि विरूळें, इये विज्ञानाचिये खोळे।
हालवलेंही न गळे, ते परब्रह्म ॥ १७॥

विरूळें=विरळ पातळ

आणि आकाराचेनि जालेपणें, जन्मधर्मातें नेणे।
आकारलोपीं निमणें, नाहीं कहीं ॥ १८॥

ऐशिया आपुलियाची सहज स्थिती, जया ब्रह्माची नित्यता असती।
तया नाम सुभद्रापति, अध्यात्म गा ॥ १९॥

मग गगनी जेविं निर्मळें, नेणों कैंची एक वेळे।
उठती घनपटळे, नानावर्णे ॥२०॥

घनपटळे=ढग

तैसे अमूर्तीं तिये विशुध्दे, महदादि भूतभेदें।
ब्रह्मांडाचे बांधे, होंचि लागती ॥ २१॥

बांधे=आकार

पैं निर्विकल्पाचिये बरडी, कीं आदिसंकल्पाची फुटे विरूढी।
आणि ते सवेंचि मोडोनि ये ढोंढी, ब्रह्मगोळकांची ॥ २२॥

बरडी=बरड जमीन   विरूढी=अंकुर पालवी ढोंढी=आकार

तया एकैकाचे भीतरीं पाहिजे, तंव बीजाचाचि भरिला देखिजे।
माजीं होतियां जातियां नेणिजे, लेख जीवां ॥ २३॥

लेख=गणती

मग तयागोळकांचे अंशांश, प्रसवती आदिसंकल्प असमसहास।
हें असो ऐसी बहुवस, सृष्टी वाढे ॥ २४॥

असमसहास=असंख्य

परि दुजेनविण एकला, परब्रह्मचि संचला।
अनेकत्वाचा आला, पूर जैसा ॥ २५॥

तैसें समविषमत्व नेणों कैचें, वांयांचि चराचर रचे।
पाहतां प्रसवतिया योनीचे, लक्ष दिसती ॥ २६॥

समविषमत्व=बरे वाईट     लक्ष=लाख प्रकार

येरी जीवभावाचिये पालविये, कांही मर्यादा करूं नये।
पाहिजे कवण हें आघवें विये, तंव मूळ तें शून्य ॥ २७॥

पालविये=पदराने (जवळकीने)

म्हणूनि कर्ता मुदल न दिसे, आणि शेखीं कारणही कांही नसे।
माजीं कार्यचि आपैसें, वाढोंचि लागे ॥ २८॥

शेखीं=शेवटी

ऐसा करितेनवीण गोचरू, अव्यक्तीं हा आकारू।
निपजे जो व्यापारू, तया नाम कर्म ॥ २९॥

गोचरू=दिसतो

     अधिभूतं क्षरो भावः पुरुषश्चाधिदैवतम।
     अधियज्ञोऽहमेवात्र देहे देहभृतां वर ॥ ४॥

आतां अधिभूत जें म्हणिपे, तेंहि सांगों संक्षेपें।
तरी होय आणि हारपे, अभ्र जैसें ॥ ३०॥

तैसें असतेपण आहाच, नाहीं होइजे हें साच।
जयांतें रूपा आणिती पांचपांच, मिळोनियां ॥ ३१ ॥

आहाच=वरवरचे  पांचपांच=पाच तत्व

भूतांतें अधिकरूनि असे, आणि भूतसंयोगें तरि दिसे।
जे वियोगवेळे भ्रंशे, नामरूपादिक ॥ ३२ ॥

अधिकरूनि=आश्रय घेवून

तयातें अधिभूत म्हणिजे, मग अधिदैवत पुरूष जाणिजे।
जेणें प्रकृतीचें भोगीजे, उपार्जिलें ॥ ३३ ॥

उपार्जिलें=कमावले

जो चेतनेचा चक्षु, जो इंद्रियदेशीचा अध्यक्षु।
जो देहास्तमनीं वृक्षु, संकल्पविहंगमाचा ॥ ३४ ॥

देहास्तमनीं=देह पडल्यावर, (संकल्प मृत्यू नंतर आधीदैवा सवे जातात)

जो परमात्माचि परि दुसरा, जो अहंकारनिद्रा निदसुरा।
म्हणोनि स्वप्नींचिया बोरबारा, संतोषें शिणे ॥ ३५॥

निदसुरा=झोपलेला

जीव येणें नांवें, जयातें आळविजे स्वभावे।
तें अधिदैवत जाणावें, पंचायतनींचें ॥ ३६॥

आळविजे=बोलणे पंचायतनींचें=पंचतत्वांचे(शरीर)

आतां इयेचि शरीरग्रामीं, जो शरीरभावातें उपशमी।
तो अधियज्ञु एथ गा मी, पांडुकुमरा ॥ ३७॥

उपशमी=शांत करी नष्ट करी

येर अधिदैवाधिभूत, तेहि मीचि कीर समस्त।
परि पंधरें किडाळा मिळत, तें काय सांके नोहे ॥ ३८॥

पंधरें=सोने  किडाळा=भेसळ  सांके=हिणकस

तरि ते पंधरेपण न मैळे, आणि किडाळाचियाही अंशा न मिळे।
परि जंव असे तयाचेनि मेळें, तव सांकेंचि म्हणिजे ॥ ३९॥

तैसें अधिभूतादि आघवे, हें अविद्येचेनि पालवें।
झांकलें तंव मानावें, वेगळें ऐसें ॥ ४०॥

पालवें=पदर पडदा

तेचि अविद्येची जवनिका फिटे, आणि भेदभावाची अवघि तुटे।
मग म्हणों एक होऊनि जरी आटे, तरी काय दोनी होती ॥ ४१॥

जवनिका=पडदा

पैं केशांचा गुंडाळा, वरि ठेविली स्फटिकशिळा।
ते वरि पाहिजे डोळां, तवं भेदिली गमती ॥ ४२॥

पाठीं केश परौते नेले, आणि भेदलेपण काय नेणों जाहालें।
तरि डांक देऊनि सांदिले, शिळेतें काई ॥ ४३॥

ना ते अखंडचि आयती, परि संगें भिन्न गमली होती।
ते सारिलिया मागौती, जैसी कां तैसी।। ४४॥

तेवींचि अहंभावो जाये, तरी ऐक्य तें आधींचि आहे।
हेंचि साचें जेथ होये, तो अधियज्ञु मी ॥ ४५॥

पैं गा आम्हीं तुज, सकळ यज्ञ कर्मज।
सांगीतलें कां जें काज, मनी धरूनि ॥ ४६॥

तो हा सकळ जीवांचा विसांवा, नैष्कर्म्यसुखाचा ठेवा।
परि उघड करूनि पांडव, दाविजत असे ॥ ४७॥

पहिलें वैराग्याइंधनपरिपूर्ती, इंद्रियानळी प्रदीप्तीं।
विषयद्रव्याचिया आहुती, देऊनिया ॥ ४८॥

वैराग्यरूपी इंधन जमवून

इंद्रियातील अग्नी  पेटवून

विषयरूपी द्रव्याची आहुती

मग वज्रासन तेचि उर्वी, शोधूनि आधारमुद्रा बरवी।
वेदिका रचे मांडवी, शरीराच्या ॥ ४९॥

उर्वी=यज्ञ भूमीची जमीन वेदिका=यज्ञवेदी 

तेथ संयमाग्नीचीं कुंडे, इंद्रियद्रव्याचेनि पवाडें।
यजिजती उदंडे, युक्तिघोषे ॥ ५० ॥

पवाडें=साह्याने युक्तिघोषे= युक्तीरुपी मंत्रघोष

मग मनप्राण आणि संयमु, हाचि हवनसंपदेचा संभ्रमु।
येणें संतोषविजे निर्धूमु, ज्ञानानळु ॥ ५१॥

संभ्रमु=समारंभ

ऐसेनि हें सकळ ज्ञानी समर्पे, मग ज्ञान तें ज्ञेयीं हारपे।
पाठीं ज्ञेयचि स्वरूपें, निखिल उरे ॥ ५२ ॥

तया नांव गा अधियज्ञु, ऐसें बोलिला जंव सर्वज्ञु।
तंव अर्जुन अतिप्राज्ञु, तया पातलें तें ॥ ५३॥

हें जाणोनि म्हणितलें देवें, पार्था परिसतु आहासि बरवें।
या कृष्णाचिया बोलासवें, येरू सुखाचा जाहला ॥ ५४॥

देखा बालकाचिया धणी धाइजे, कां शिष्याचेनि जाहलेपणें होइजे।
हें सद्गुरूचि एकलेनि जाणिजे, कां प्रसवतिया ॥ ५५॥

धणी=तृप्ती धाइजे=तोषणे प्रसवतिया=आई

म्हणोनि सात्विकां भावांची मांदी, कृष्णाआंगीं अर्जुनाआधीं।
न समातसे परी बुद्धी, सांवरूनि देवें ॥ ५६॥

मांदी=समुदाय

मग पिकलिया सुखाचा परिमळु, कीं निवालिया अमृताचा कल्लोळु।
तैसा कोंवळा आणि रसाळु, बोलु बोलिला ॥ ५७॥

म्हणे परिसणेयांच्या राया, आइके बापा धनंजया।
ऐसी जळों सरलिया माया, तेथ जाळितें तेंही जळे ॥ ५८॥

परिसणेयांच्या=ऐकणाऱ्या मधील राजा (सर्वोत्तम)

http://dnyaneshwariabhyas.blogspot.in/

ॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐ